UDHËT E YJVE Nga: Lebit Murtishi
- Asgjë s`kishte të pazakontë për t`u
shënuar as për ritualin e tij të përditshëm, as për ardhjet e ikjet në orar të
përpiktë, as për fytyrën e tij të lodhur,
asgjë... E pazakontë dukej vetëm heshtja e tij e gjatë, me sy të ngurtësuar në
një pikë të vetme të lumit, si një peshkatar pasionant që pret mbi syprinë, jo një
cironkë dosido, por një thesar të madh
diamantësh...
- Në vorbullën e mendimeve të tij kishte vetëm një cikël spontan të zvarritjës së ditëve të tij të mërzitshme... Aty vinte përditë, pa përfillur pëshpëritjet e
atyre që flisnin paskrahëve, vinte e mbë-shteste kokën pas një faqe guri dhe i tretej shikimi në dallgët e marra, ku kërkonte vetveten e humbur, apo të lënë diku
mes kohësh, në shkretëtirat e kujtesës
së largët, e që i shfaqej mbi lumë si fatamorganë e lodhur në retë e pluhurta të
Saharasë...
- Zhytej dallgëve, zhytej e dilte si në
dallgët e kujtimeve që rridhnin e rridhnin
si rrjedhë e pakthyeshme e kohës, por
që lë gjurmë, gjurmë që s`fshihen në asnjë kohë...
- Heshtja e gjatë... Heshtja dhe ngurtësimi i syve ishin të pazakontat e tij. Ndoshta dhe hapat e përshpejtuar drejt vendit të zgjedhur vite më parë prej tij, e
bënin paksa të çuditshëm. Ndoshta...
Tjetër çudi s`kishte në pamjen e tij, ishte
fare i zakonshëm, fare i barabartë me të
gjithë njerëzit të tjerë, vetëm se i donte
dallgët, i donte më shumë se të tjerët...
- I donte më shumë, aq sa vetë koha
i bëhej dallgë në çast, dallgë, që herë -
herë, nën indiferencën e saj të shurdhër, dukej e fshehur gjithë dhembja e tij e bujshme.
- Sa herë zhytej e dilte përsëri mbi
ujë‚ për të gjetur portretin e mallëngjyeshëm, që ikte e ikte prej tij, si të ishin
dy qënie të kundërta nga i njëjti shpirt
dhe trup! E ndiqte dallgë më dallgë,
udhë më udhë! Herë i dukej vetja në ëndërr, herë jashtë saj, por ai e ndiqte e
s`lodhej... Çuditej me këto kacafytje mendimesh dhe me këtë përhumbje të thellë në dallgët e tyre... Megjithatë, ai vazhdonte ta ndiqte portretin e humbur, portretin e tij të largët, atë që shfaqej sa
ora nga honet e errëta të kujtesës, e i
vinte përpara si shenjt i përshpirtshëm,
për ta rikthyer në gjurmët e hershme të
jetës, atje ku flinte e zgjohej ky shpirt, që
lëvizte këtë trup të heshtur...
- Ndonjëherë portreti i tij i shfaqej ne
kopshtin e ëndrrave të blerta, herë - herë
e shihte si degë të këputur nga trungu
dhe të rrëmbyer nga erëra e tufanë të përçudnuar, e që nuk dinte në ç`stacionë
dhembjeje do ta shpien...
- Edhe figura përbindëshash silleshin
në kujtesën e tij të mjegullt; kujtesë që
shfaqej në ëndërr, ëndërr me sy hapur...
- I shfaqej në ato kujtime djepi i drunjtë i lindjes i mbushur me trëndafila të
artë, e bri tij, fytyra të lodhura nga rrëfimet e ditës për kulçedra me shtatë e më
shumë krerë përhiheshin.
- Ninullat s`dëgjoheshin, mbase humbisnin nën zërat e trishtuar të daulleve,
që binin për nder të kufomave të gjalla
që ndotnin hijet e brezave në udhët e
gjata të shekujve.
- Nën ato mjegulla të dendura kohë-
sh, nën ato dyndje e ç`dyndje mendimesh, dallonte çapkënin e ëndrrës, e gjente
buzëqeshjen e tij të parë dhe të mbetur
në dhimbjet e paanë të shpirtit, e shihte
tek rritej triumfshëm, duke shkelur mbi
kufijtë e hekurt të moshës që kishte.
- Natyrisht ai vinte re hapin e tij të ve-
çantë që hidhej fluturimthi lëndinave ma-gjike të fshatit, për të mbushur duart e
njoma me koleksione fluturash, që ia
dhuronte vashës gërshetgjatë, e cila e
priste padurueshëm nën strehë të kasolles, për të vazhduar lojën e lënë pergjysmë, e që shpeshherë, muzgu i mbrë-
mjes i ndante nga lojërat magjike të nënstrehës....
- Ajo në shenjë mirënjohjeje për fluturat që ia binte, ia falte të gjitha misteret
që i kishte dhuruar natyra, pakursyer asgjë nga brishtësia e saj gjysmëfëmijë-
rore.
- Atë djalosh kërkonte njeriu i fundosur nën detin e pafund të kujtimeve të
brishta, e s`e kapte dot fillin, as fundin e
këtij lëmshi, që i mblidhej për fyti si ndonjë gjarpër i ftohtë...
- ‚‚Koha ha dhe kashtën” - e thotë populli, këtë urti të moçme, e koha e ëndë-
rrtarit të lodhur kish ngrënë kashtën dhe
bukën bashkë, por ai nuk jepej e nuk jepej... - Ndiente se po zgjohej nga një gjumë i gjatë e i mundimshëm, dhe duhej
domosdoshëm të nisej rrugëve të hershme, rrugëve që e kishin sjellur në kë-
mbët e këtij shelgu lotues...
- Dallgën e kujtimeve duhej derdhur
diku, qoftë edhe në dallgët e lumit përballë, që ikte shpërfillshëm rrugëve të mistershme, drejt pafundësisë...
- Ishte koha mendonte... Koha për të
folur... Për të folur së paku me veten...
Këtë kërkonte ai: të flasë me veten pa
pritur përgjigje... Përgjigjja ishte figura e
tij...
- Shenjat e kohëve mund t`i numëroheshin në ballë, në flokë, gjithkund ...
- Këmbëngulte si përherë në bindjet e
veta, këmbëngulte që ta gjejë çapkënin
e marrë të ëndrrave, qoftë edhe në krah-
ët e vashës me gërsheta, që nuk dihet
në ç`anë të botës pëshpërit në heshtje
fjalët e mbetura peng nën strehët e ëndrrës magjike... Po, edhe nëse e gjente
diku të fshehur pas mullarësh me flutura në dorë, dhe në qoftë se takoheshin pë-
rrenjve të etur për këngë e blegërima,
ata nuk e njohin më njëri - tjetrin siç njiheshin dikur, ata janë të huaj, janë të largët...
- Vashëza me gërsheta nuk njeh këtë
fytyrë të tillë të lodhur e të regjur si lëkurë bualli... Ajo do djaloshin e kohës... të
kohës që mori shumë ëndrra të parakohshme dhe i treti si qiri në shandanin
e pashpirt...
- Sikur të kthehej koha në fillet e saj
të çmendur, ajo sërish do t`ia falte çapk-
ënit të fluturave çmendurinë e moshës...
- Veç po të kthehej koha, do ta mirrte
në gji sërish si dikur, atë që ngrysej nën
strehë, sa herë që vashëza me gërsheta e gjente portën mbyllur dhe duhej të
binte errësira, që të kapërcente shufrat e
gardhit, për të takuar çapkënin e saj me
flutura në dorë...
* * * - Koha bën punën e saj, ajo ec e ec
dhe prapa lë vetëm gjurmë të zbehta, që
dhembin e dhembin gjer në palcë, duke
shkuar deri në thellësitë e shpirtit... Nga
këto dhimbje, duhet të ngrihesh pastaj si
i rilindur, ose si i ringjallur, për të ecur rishtas rrugëve të njëjta e rishtas të ndiesh aromën e dhembshur të moshës, të
mbetur në kohët e largëta, nën strehët
magjike të një kasolle... Nuk e dinte, ndoshta e njëjta shushuritje në vetvete përkund edhe kanatat e ëndrrave të vashës
së dikurshme dhe e zgjon nga gjumi i
ankthshëm, të lodhur e me një djersitje
nga rendja e gjatë pas netëve me hënë,
që të përmbushë me qenien e saj zbrazëtinë e lojërave, që flejnë në një qoshe
e zgjohen në një qoshe tjetër te shpirtit...
- Mundohej të gjejë sa më shumë detaje nga kohët që kurrë nuk perëndojnë
në kujtesën e tij të mbushur me skena e
prapaskena, por ishte e pamundur të pë-
rmblidhet në një episod të shkurtër kohor, të rishfaqur buzë një lumi, gjithë ai zinxhir ngjarjesh që kishte të fshehur në
arkivat e shpirtit...
- Jo rrallë, ndodhte që fantazia t`ia
thyente rregullat e dyshimta të natyrës
dhe ta kthente në burimet e hershme të
jetës, ku gjente atë djaloshin çapkën, pë-
rherë të gatshëm për aventura të paparashikushme, për kohën e një gjysmadoleshenti...
- E gjente e bëhej një me të, si atë-
herë kur lozte kopshteve të brishta të
kujtimeve, si atëherë kur s`lejonte njeri
t`i futej në lojë, kur donte vetëm me vetveten të ishte...
- Vetëm vetmia ia sillte më pranë portretin që kërkonte, vetëm atëherë njësohej me të dhe futeshin pyllit përpjetë,
bashkë me shokët dhe së shpejti arrinin
në pikën e zezë, (kështu quhej vendi që
ndante përgjysmë Trungun më të Lashtë
të të gjitha pyjeve të botës), ku ndalohej
të shkelin edhe zogjtë edhe fluturat edhe
era edhe dielli edhe gjithçka tjetër më e
pashpirt, përveç shqiponjave që fluturo-nin mbi qiej, e që s`mund t`i arrinte dot
ligji që kishin shpifur rojet e Errësirës të
ardhur përkohësisht nga fundi i ferrit dhe
që kishin mbetur në këto anë si pyka të
zeza në zemrën e Trungut të Lashtë.
- Lisi me shokë atje lart uleshin rrëzë
ndonjë guri dhe hidhnin sytë në anën
tjetër të Trungut, dhe me orë të tëra soditnin lëvizjen e degëve dhe të gjetheve të
shkujdesura ne anën e tij të diellzuar. Të
magjepsur me pamjet e matanshme të
Trungut, ktheheshin përmes mjegullës
teposhtë duke bluar me mijëra pyetje e
nënpyetje në kokë... Kryepyetja ishte për
diellin meqë nuk e kuptonin si ai ngurronte të shtrijë krahët e ndritshëm njëjlloj
mbi të gjitha degët e Trungut të Lashtë,
e të njëjtësonte pamjen diellore me pamjen e tij te hijesuar...
- Këto pyetje ia bënte vetes herë pas
here, e s`gjente përgjigje as tek vetja, as
tek moshatarët, as tek të moshuarit, sepse këta të fundit as që e hapnin gojën. - Fillonte ta mundonte pyetja se për
ç`arsye njerëzit me heshtjen e tyre të gurtë u përngjajnë varrezave, ndërsa kokat
e tyre përngjajnë si bashllëkët e ftohtë
që të kallin datën... Përse?..
- Përse varrezat i dukeshin njerëz me
koka të ngritura nga bota e përtejme, për
të thënë atë që s`e thotë dot asnjë gur i
ftohtë që rëndon mbi supet e kësaj heshtjeje mortore.
- Përse?
- Frika?
- Po, po, frika!..
Frika, si përfaqësuese e denjë e Mbretërisë së Padijes, kish vendosur pushtet të plotë mbi shpirtërat e verbër dhe
çdo orë e çast, shtronte e gurëzonte sundimin e saj, mbi secilin shpirt që shfaqte sado shenja verbërie...
- Kishte edhe një dukuri të panatyrshme që kërkonte shpjegim po aq të çuditshëm: shpirtverbërit për shembull, ishin bërë sy e veshë i Mbretërisë së Errë-
sirës... - Ç`i duhej një mbreti bashkëpunimi
me mbetje të tilla njerëzore që s`ishin në
gjendje të drejtojnë as qenien e vet e lë-
re më t`i shërbejnë një mbretërie si kjo e
rojeve të Errësirës që e hiqte veten për
më të fortën në rajonin e trazuar, ose siç
i thoshin ndryshe, Fuçi Baruti...
- I shihte habitshëm këto hije që rëndonin mbi dhe, e s`i kuptonte që s`i kuptonte.
- S`e merrte vesh ç`donin ata sy të
skuqur e të xhindosur e ata veshë të zgjatur, që endeshin errësirës, kur fshati flinte dhe ëndërronte të nesërmen e diellzuar.
- Ç`do të kishin humbur vallë? Mendonte fëmija i pafajshëm, dëshmitari i së
nesërmes së afërt...
- Donte të pyeste një nga mësimdhë-
nësit e shkollës dhe të gjitha pyetjet i zienin në kokë si koshere bletësh të shqetësuara...
- Donte të dinte dhe njëkohësisht ngurronte të pyeste, meqë i vinin në men-dje dhe ia zinin rrugën fjalët që përsëriteshin shpesh në fshat: “Gjuha që flet
shumë e kafshon vetveten”.
- Dëgjonte e s` ishte në gjendje të kuptojë domethënien e këtyre fjalëve, që
filluan ta ndjekin pas e t`i shfaqen në secilën ëndërr...
- Gjersa po mendonte të pyese apo
jo ndonjë mësues, iu afrua si hije njeriu i
shifrave...
- Ishte njeriu që kishte mbajtur dhjetëra vite burg nëpër qendrat e njohura
të, Mbretërisë së Errësirës.
- Ai vazhdonte të fliste me shifrat e tij,
edhe pse për ato shifra e kishte kaluar
pjesën më të mirë të jetës nëpër burgjet
më të rënda të Mbretërisë...
- Si u përshëndetën, e ndoqi pas që
ta pyese diku larg hapësirës së shkollës;
atje ku nuk mund të arrinin sytë e skuqur
e as veshët e zgjatur të shpirtverbërve.
- Ecnin si të nemitur e dukej sikur një-
ri ikte, tjetri e ndiqte... Duke ecur si qënie
të pagojë, Lisi mendonte ta pyeste jo ve-tëm për një pyetje, ai donte të dijë më
shumë, të dijë çdo gjë që dinte njeriu me
shifra; njeriu që ecte si hije përpara tij.
- E shihte e mendonte: “Përse tremben nga ky njeri, përse ikin prej tij si prej
kolerës?!”...
- Në të dyja anët e rrugës fërfërinin
fletët e zgjatura të misrave, që arrinin
gjer mbi udhë.
- Vit i bereqetshëm kishte qenë ky i
sivjetshmi.
- Nga ta ktheje kokën, misrat si male
dilnin përpara.
- Balta që shkelnin pakujdesshëm
udhës, si për hakmarrje, ua kthente kusurin duke i stërpikur nga këmbët gjer në
majë të kokës.
- Sa çudi, mendonte djaloshi, edhe
balta e pashpirt ta kthyeka borxhin, e si
mund të quhen njerëzit që shkilen më
keq se balta e nuk kundërpërgjigjen, heshtin, heshtin si të pagojë, si të vdekur... -Iknin e i ktheheshin prapë pyetjet e
çuditshme, dhe i bluanin si mulli kokën
njomëzake...
- “Përse të jetë e ndaluar të flitet me
njeriun që ecte si hije përpara tij?”
- Edhe njeriu i shifrave që i ngjante
hijeve të tejdukshme, e kishte të ndaluar
të flasë me të tjerë për bindjet e veta,
por ai, si kokëkrisur që ishte, sapo lirohej
nga burgu i radhës, edhe më shumë fliste, edhe më shumë e ngrinte zërin.
- Për të kishte rëndësi e vërteta dhe
asgjë tjetër... Kurrë s`e peshonte të vërtetën me pasojat që ia sillte shquarsia e
saj.
- “Le të bëhet ç`të bëhet, - thoshte - e
vërteta nuk ndryshon, ajo është aty mes
nesh, ajo frymon‚ ajo rritet...”
- Për këto shifra kaq lehtë të deshifrueshme, hynte e dilte në dyert e burgut,
dhe kurrë s`pendohej...
- Iu afrua dhe në çast iu duk se kërshërisë i erdhi fundi... Edhe pak iu afrua,
dhe në fund foli: - Më fal xha K...
Njeriu i shifrave e kuptoi kureshtjen e
djaloshit dhe me atë buzëqeshjen tepër
miqësore që i bënte njerëzit për vete,
tha:
- Fol kusho!
Kështu thirreshin kushërinjtë në mes
tyre, e ata, pasi kishin lidhje gjaku‚ ai iu
drejtua djaloshit me ketë shprehje përkë-
dhelëse...
- Desha të të pyes për atë thënien e
famshme ,,Gjuha që...”
- Po, po, - e ndërpreu ai në çast dhe
iu qas edhe më afër, dhe nisi pak si me
ironi të flasë.
- Ky ishte edhe stili i tij i shpeshtë gjatë të folurit...Për të vazhduar iu desh të
mbushet thellë me frymë, sikur do nisej
në ndonjë vrap maratonik...
- Dëgjo kusho, - tha - gjuha që flet
shumë, si kjo e imja për shembull, edhe
mund ta kafshojë vetveten, por i shpëton
të tjerët ama, ndërsa gjuha që hesht për të mbrojtur veten, e kafshon veten dhe
të tjerët!
- Eh, mor bir! - më tha ai dhe sërish
vazhdoi:
- Asgjë më shumë s`kërkojnë prej
nesh, vetëm gjuhën ta lidhim e të heshtim... Të heshtim edhe pse shushunja e
zezë, e etur, na rri mbi qafë e na e thith
gjakun gjer në palcë, të heshtim kur vriten këngët që në djep, të heshtim kur
shuhen vajet, buzëqeshjet..., të heshtim,
të heshtim kur s`heshtet, kur duhet të
ulërijmë... Të heshtim që dhimbjet tona
t`i zërë gjumi e në heshtje, të vdesin, që
fjala e pathënë të mbesë e të ngrijë në
buzë, të heshtim, të hesh... Se ç`donte
të thotë më tej me atë pak zë të mekur
që kishte, s`e morën vesh: as djaloshi
kureshtar, as shokët e tij që e kishin rrethuar pahetueshëm e që e dëgjonin si të
magjepsur...
- Fjalën ia këputi në mes një kollë e
thatë e sjellur nga kazamatet e errëta të
Mbretërisë së Errësirës, dhe që e shoqë-ronte hap pas hapi, njëjtë siç e shoqëronin edhe rojet e Errësirës, ose më mirë
të thuhet, shpirtverbërit, ose edhe më
mirë, si shërbëtori i shkollës, që ishte afruar pa e hetuar askush nga të pranishmit, dhe kish zgjatur veshët në drejtim
të njeriut me shifra, dhe dëgjonte me
vëmendje shifrat që duhej t`ua përçonte
padronëve të vet, tek të cilët kish lënë
peng shpirtin.
- Fëmijët, posa e panë njeriun me pamje djalli me ato syzet e trasha që i mbante për të hedhur shikimin më larg e që
bënin më të djallosur se vetë djalli, si me
komandë, filluan të shpërndahen, për të
mos i sjellur kokëçarje prindërve të tyre,
sepse, sipas ligjit të Errësirës, për fajet e
fëmijëve të mitur përgjigjeshin prindërit.
- Njeriu i shifrave nuk kursehej për të
folur e për ta ngritur zërin kudo që e pyeste dikush.
Ai, shtëpi të dytë e kishte bërë burgun, edhe pse njëherë në një kohë jo aq
të largët, kur ishte pushtuar Mbretëria e Errësirës nga një murtajë e zezë sa vetë
Mbretëria e Errësirës, por shumë herë
më e fuqishme dhe më e madhe, ai vullnetarisht kishte shkuar në vijën e parë
në frontin e luftës. Në luftë, përveç plag-
ëve në kraharor, kishte marrë edhe një
numër dekoratash trimërie prej udhëheq-
ësve të luftës.
- Përherë kishte menduar të ngrejë
një botë të re mbi ketë dhè, një botë për
të gjithë njerëzit e globit; nën një diell,
nën një hënë, ku do te ngroheshin e do
të shëronin plagët e së kaluarës të gjithë
së bashku: i ziu, i bardhi‚ i verdhi, i...
- Mendonte e luftonte fyt për fyti me
armiqtë e Mbretërisë së Errësirës.
- Natyrshëm mund të pyes njeriu:
“Vallë, si do të dukeshin rojet e Errësirës
në botën që e kërkonte ai?!..”
- Sa përfundoi lufta, po ata shokë e
miq të shtirur të luftës, e mbyllën në burgjet e errëta më famëkeqe, vetëm e vet-
ëm t`ia mbyllin gojën, t`ia shuanin mend-imin e lirë, për të cilin kishte derdhur gjak
e ishte i gatshëm edhe të vdesë.
Duhej ta harronte të sotmen, e të nesërmen, duhej të mbyllte sytë e të mos
shohë eklipsin racor, të mos shohë errë-
sirën e plotë që i kishte bërë diellit të së
sotmes e të së nesërmes Mbrëteria e
Errësirës; ajo që premtoi parajsë për të
gjithë ata që i bëhen roje, kur udhët iu
mbyllën dhe vdekja e mbuloi.
* * *
- Si i pushoi kolla, vazhdoi rrugën i
vetëm duke menduar për fatin e mjerë e
vështirësitë e vocërrakëve.
- E dinte, fare mirë, se Mbretëria e
Errësirës përpiqej që këtyre vocërrakë-
ve, pikërisht në kohë bulëzimesh rinore,
t`jua mbillte frikën dhe mjegullën në ëndrrat e tyre të bardha...
- Ai vetë, të nesërmen me ngjyra ylberi e shihte, të nesërmen e mohuar dhe të dhunuar mbi dymijë vjet nga historia
njerkë...
- Ecte e pëshpëriste dhe melodia e
gjetheve të misrit sikur i mbante ison, sikur harmonizonte mallin e tij me ngjyrat
qiellore të vjeshtës...
- Në atë mall të ndezur në mes të kë-
ngës që zuri ta këndojë me fishkëllimë
ere, iu kujtuan shokët e rënë në fushën e
nderit...
- “Këtë këngë, - tha me vete, - e kë-
ndonin shokët përpara se të drejtojnë
gjokset nga vdekja... Këtë këngë...! Me
këtë këngë në gojë dhe me fishkëllimë
ere, ranë për të varrosur të sotmen e err-
ët, që të mos i zërë dritën të nesërmes
ëndrrimtare...”
- Ai vazhdoi të mendonte për shokët,
për idealet, për sakrificat dhe për tradhtinë dhe pyeste veten e po vetë përgjigjej:
- “Ranë, po ç`panë?!” - mori frymë
thellë. Mendimet e çonin tek shokët dhe
sikur ju fliste të tjerëve: - “Ç`mendojnë ata për këtë të sotme
pa të nesërme?!..” - pastaj përgjigjej:
- “Jo, jo, - u tërhoq paksa nga ky mendim dhe vazhdoi të fliste me veten, -
ata e panë të nesërmen, e panë të ndritur si dielli, prandaj i dolën përpara e i
dorëzuan buqetat me lule...Ata janë vetë
e nesërmja, janë rrugëtimi i shekujve të
gjatë, janë yjtë që s`i errëson dot eklipsi i
përkohshëm i djajve; janë drita që i tërheq brezat drejt shenjtërimit të shpirtit.”
- Besonte aq shumë tek e nesërmja,
ndaj i kishte dhënë të shtrenjtat e të shtrenjtave: rininë dhe gjakun e vet...
- Fëmijët, fluturimthi kishin arritur në-
për shtëpitë e tyre, duke lënë prapa njeriun e dashur të shifrave dhe sytë e djall-
ëzuar të shërbëtorit, që zgjateshin friksh-
ëm si bollë e zezë, për të penguar hapat
e tyre.
- Ata, pasi kishin ngrënë ç`kishin gjetur magjeve, kishin dalur te krasta mbi
fshat, ku takoheshin çdo pasdite dhe ndaheshin në grupe sipas lagjeve, dhe loz-nin me top gjersa binte muzgu i mbrëmjes.
- Ndonjëherë vazhdonin lojën gjer në
kohën kur hoxha i fshatit thërriste ezanin
e parafundit për atë ditë...
- Tek ktheheshin mbrëmjeve nga krasta e stolisur me shkozë e dëllinjë, shfaqej pa pritur fytyra e magjishme e liqenit,
nga i cili kishte marrë emrin fshati i tyre...
- Liqeni, me pamjen e mistershme që
kishte, i mbante ata të ngujuar me orë të
tëra në sytë e tij të kaltër si qielli... Qëndronin e qëndronin, ashtu të magjepsur
e të dorëzuar si përpara një zane të bekuar pyjesh, pa lëvizur, pa pipëtirë, si dashnorë ëndrrash.
- Ashtu sy më sy me të, sikur ndienin
mallin që do t`i ndjekë më pas nëpër
udhët e gjata, e s`do t`i lërë të prehen në
asnjë kënd të botës...
- Buzëliqenasit lindin në ata sy të pë-
rrallshëm të liqenit dhe rriten rrëzë maleve shtatlartë e të pamposhtur. Liqeni, siç
duket, u jep butësinë dhe dashurinë e madhe për shtratin e lindjes, e malet, ato
u japin forcë e qëndresë, në udhët e rënda të jetës...
* * *
- Mëngjesi fillonte me këngët e hershme të gjelit.
- Pa ato këngë të hershme, pakkush
do të dinte t`i niste me kohë punët e rënda të ditës.
- Varfëria, si zonjë e padrejtë, vetëm
hoxhës i kishte dhënë privilegjin të mbajë një orë me qystek të gjatë Anadolli.
Nuk dihej në e njihte hoxha orën apo
zgjohej si gjithë të tjerët me këngët e hershme të gjelit.
- Fundja, askujt nuk i hynte edhe aq
në punë pasja ose mospasja e një ore,
përveç hoxhës dhe disa mësuesve të
fshatit.
- Djaloshit nuk i kujtohet si e matnin
kohën mësuesit që nuk kishin orë, ai
mban mend vetëm fytyrat e tyre të lodh-ura, nga ditët e mbarsura me re të dendura, që s`dihej ç`rrebeshe mund të sillnin...Për të, ndonjëherë bota e tërë shndërrohej ne Buzëliqenas të vogël, e ndonjëherë tjetër, Buzëliqenasi i bëhej si një
botë e madhe e pafund.
- Shihte me dashuri fëmje malet e larta ku kish lëshuar rrënjë fshati atëherë
kur kish lindur dielli i parë... Shtëpitë e
rënditura rreth dy përrenjëve të lashtë, i
dukeshin më të ndritshme se yjtë në qiell... Edhe shkëmbinjtë e bardhë e të
ashpër, përngjanin me pamje kreshnik-
ësh...
- Po liqeni? Eh! Ç`domethënie kishte
për fshatin? Veç një dallgë e tij, veç një
këngë pulëbardhash ...
- Liqeni ishte magjia e lidhjës shpirtë-
rore mes buzëliqenasve dhe tokës së tyre... Pa sytë e tij të dallgëzuar, nuk kishte kuptim as loti më i dhembshur që
vinte nga, “udhët e qabesë”...
Ai ishte i pari i shenjtorëve, të ardhur
nga bestytnitë pagane. Uji i tij shëronte plagët e mallit, shëronte shterpësinë, mbushte me ajër udhët e shpresës; udhë,
që fill e mbarim, kishin brigjet e tij.
- Prej tij i mori fjalët Zef Serembe dhe
thuri gjuhën e dhembjes...
- Me këtë përfytyrim rritej ai, me këto
ëndrra të mbira mes syve të kaltër të liqenit dhe lisave shtatlartë të malit.
- Duke shtyrë kohën pas nga kishte
ardhur, në vitet e tija të brishta, kur sapo
qe ngritur në këmbë, iu shfaqën ca tabllo
të errëta para sysh, të pazakonta për një
fëmijë... Iu ndal udhëtimi i kohës, ishin
tabllo të afërta të përjetimit fëmijëror, kur
rritej ndër ëndrra, ndërsa jeta, jeta ndërhynte me shpatë në dorë, dhe shkilte mizorisht mbi ëndrrat e bardha...
- Që atëherë mendon e s`i hiqet nga
mendja pyetja enigmë: Sa i madh duhej
të ishte Buzëliqenasi, sipas tij, që të pengonte hordhitë e egra të Mbretërisë së
Errësirës, që erdhën një natë me errësirën për të rrëmbyer burimet e ujërave, dhe për ta dënuar fshatin me etje të përjetshme.
- Të përjetshëm duhej ta mirrte dënimin fshati i pabindur ndaj rregullave të
Errësirës. Ajo urdhëronte shpërlarjen e
trurit për të gjithë banorët e Arbërit, pa
dallim moshe, të gjithë duhej të harronin
të kaluarën e tyre, ndryshe ja, i pret: dë-
nimi me etje...
- Por, ky ishte fillimi, kishte dënime
edhe më të egra, më monstruoze: marrja
e nderit dhe dëbimi nga vatrat e të parë-
ve...
- Ç`nuk i pillte mendja e zvetënuar
errësirës!..
- Po bota?
- Ku ishte bota?
- Sa e vogël dukej në sytë e djaloshit
kjo botë e heshtur si fëmijë i trembur nga
ëndrra të trishtuara dimërore...
- Ç`kishte që heshtte bota e bënte sikur s`e shihte gjithë atë gjëmë që duronte mbi trup buzëliqenasi i vetmuar.. Ndoshta nuk kish botë fare pas maleve të fshatit... Ndoshta edhe degët e matanshme të Trungut të Lashtë, lidhur ishin
pas trupit të vet, dhe s`mund të zgjateshin në anën tjetër të tij.
- Sa degë të ndara numëronte vallë
ky Trung?!..
- Sa dhimbje mbante në Shpirt nga
sopatat e shekujve që binin mbi të?!..
- Sa dhimbje kishin të çarat në trup,
që rrinin si gojë të hapura që ulërijnë...
sa, sa, eh, sa pyetje duhen bërë eh, Trung, Trung, si munde të mbesësh në kë-
mbë!?...
- Mbetja jote në këmbë tregon se Zoti
është në anën tënde, në anën e qëndresës. Si s`re kurrë përdhe?!..
- Pra, edhe Zoti edhe drejtësia, janë
në anën e qëndresës...
- Po bota?
- Sërish me botën e pakuptimtë në
mendje, sërish...
- Ku ishte bota, kur kulçedra, që s`u
ngjante më përrallave të gjysheve, erdhi
në fshat... - Ajo ishte e përnjëmend, ajo po gërryente përrenjtë e gurrat, për t`i tharë mullinjtë e bukës dhe për t`i shtruar të pabindurit që po ngrinin krye si njëherë moti
në Malet e Petrinjës, ku lanë të vdekur
dhjetëra taborre të Errësirës.
- Thuhej se: “Uji fle, hasmi nuk fle”.
- Përnjëmend nuk flinte, ishte zgjuar
në mesnatë dhe ishte derdhur si gjarpri i
heshtur që rrëshqet drejt presë së fjetur..
- S`duhet bërë gjumë... S`duhet mbyllur sytë... Gjarpëri atë pret, të na zërë
në gjumë që ta lëshojë lirshëm helmin
në ëndrrat tona, prandaj s`duhet bërë gjumë, ai atë pret...
- Fshati mbante mënd këtë porosi të
brezave të hershëm, ndaj kurrë nuk fjeti,
kurrë s`u zu në gjumë... Edhe kësaj radhe, fshati ishte zgjuar... Zgjuar e duarthatë me këmishat zbërthyer‚ i doli përpara Errësirës. Doli të mbrojë krojet, të
mbrojë gurrat e lashta që ishin frymë-
marrja e tij... Hasmi i njëjtë, me veshje e
huqe të njëjta, kishte ardhur për të na përplasur, për vdekje... Ata s`ishin të etur vetëm për ujë, ata donin gjak, donin të
linin gjurmë të njëjta si të pararendësve
të sojit...
- Ç`ironi, uji i Buzëliqenasit duhej të
shuajë etjen e pafund të Errësirës... ç`ironi...
- U shkelën e u përgjakën të dyja palët... Dyert e burgjeve u hapën anë për
anë... Në të gjitha anët shkonte edhe nami i buzëliqenasve për qëndresën e tyre,
në mbrojtje të asaj pak pasurie që i kish
mbetur, nga dhurata të shumta që u kishte falur Zoti!
- Koha rrëshqiste disi siç thuhej: “Si
zorrët në prush.”
- Askush e asnjëherë s`e mori vesh
kush e sa pagoi Buzëliqenasi, vetëm pse
u përpoq të pengojë hordhitë e çmendura, natën kur shkruhej kronika me gjak...
- E mbushur është tokë e Arbërit me
netë e ditë të errëta... - Qëkur ra errësira e parë mbi këto troje, errësirat të tjera u vargëzuan nga
koha në kohë, nga çasti në çast.
- Në këto dallgë jetonte Buzëliqenasi
dhe pjesa e ndarë e fisit të Arbërit; pjesa
që e kishin këputur nga Trungu kusarët
e Fuqive të Mëdha dhe i ishte dorëzuar
si trofe Mbretërisë së Errësirës për gjakun që kishte pirë në trojet e lashta të Arbërit.
- Gjëma kishte ndodhur shumë kohë
më parë, por gjurmët e saj të gjakut, sa
më shumë largohej koha, aq më shumë
kundërmonin...
- Ndeshja rifilloi aktin në vazhdim të
dramës, një ditë të shënuar vjeshte.
- Njëri nga fshatarët e Buzëliqenasit
kishte vënë në një shtizë të gjatë gjer në
qiellin e shtatë Simbolin e Lashtë të fisit
të Arbërit, dhe e kishte vendosur në majë të minares, që të mund ta shihnin edhe degët tjera të pjesës së hijësuar të
Trungut, por edhe vetë mbreti i Errësir-
ës. - Mbreti, me të parë gjëmën, sa nga
trishtimi që shihte për herë të parë një
qënie aq të çuditshme që kishte hapur
krahët për të pushtuar qiejt e kaltër, sa
nga dyshimi se kjo qënie e mistershme
mund të fluturojë gjer mbi pallatet e tij
për të shpaguar dhimbjet që shkaktoi
Errësira mbi çerdhet e zogjëve të saj, urdhëroi kalorësit e Errësirës ta burgosin
menjëherë fajtorin e radhës, ndërsa qënien aq të frikshme që po pushtonte qiellin, ta dëbojne sa më larg qiellit të Mbretërisë së tij.
- Nisi gjueti e parë...
- Shfrimë dufesh shtazarake mbi njerëz të dyshimtë...
- Të dyshimtë sipas përllogaritjes së
tyre ishin të gjithë arbërorët e moshës
madhore, ndërsa kishte rastisur që, për
hir të sigurisë së lartë të errësirës, të burgosen edhe gra edhe femijë të parritur...
- Si përherë, me ndihmën e ushtrisë
rezerv të shpirtverbërve, u burgosën një grup të përzgjedhurish, si në Buzëliqenas, ashtu edhe në rrethet tjera.
- Udhëheqesi i ekspeditës, një fytyrë-
nxirë, qëndisur me puçrra, kishte raportuar te i pari i Errësirës:
- I dhamë fund lartmadhëri, - kishte
thënë në hyrje të raportit, - i mbyllëm të
gjithë të dyshuarit, presim urdhërin tuaj
si të veprojmë më tej.
- Ai, duke shikuar qiellin me sytë e
bërë prush nga mllefi, nuk përgjigjej, nd-
ërsa shikimi i tij larg në horizont, sikur i
thoshte raportuesit: Hej, i çmendur?!,
Ç`thua? A nuk i sheh si fluturojnë mijëra
shqiponja të reja? A nuk sheh se nuk lejojnë shpendë të tjerë në qiellin e tyre?
- A... më fal Lartmadhëri që ju shqet-
ësova, kthehem më vonë...
- Kur ai deshi të dalë jashtë, pa arrirë
te dera, lartmadhëria filloi rishtas të num-
ërojë shqiponjat, dhe vartësi e kuptoi që
nuk duhej të largohej.
- Fjalët e fundit qenë:
- Qielli nuk pushtohet. - Vartësi provoi të ndërhyjë, ai prapë
të njëjtën fjali përsëriti. Kur vartësi deshi
edhe një herë të thotë diçka, ai e ngriti
zërin me të njëjtat fjalë:
- Qielli nuk pushtohet...
- Zëri doli nga zyra dhe mori koridorit
teposhtë, të gjithë e dëgjuan, policë, hetuesë, shërbëtorë; të gjithë punonjësit e
ngrehinës së Errësirës...
- Shqiponjat vazhdonin fluturimin...
herë uleshin e përgjakeshin, herë ngriheshin e përgjaknin qiejt...
- Ato kishin zënë qiellin e të parëve
dhe mbushnin kthetrat me copë rrufesh
për të goditur thëngjijt e Errësirës në vatrat e Arbërit... Kaltërsia e paanshme ishte e lirë. Shpendi i shenjtë po këpuste
prangat e frikës dhe po ngjitej sërish në
majat e lashta qillore.. Koha zvarritej, por
ecte, ecte... Ecte koha e përgjakur gjer
në fyt! Edhe pikat e shiut, pikonin të përgjakura në vend të lotëve të shterur në
zgafellat e syve e të dhimbjes... - Lufta mes qënies qiellore dhe rojeve
të Errësirës, do të përçonte një ditë flak-
ët në të katër anët e Trungut të Lashtë të
ndarë në dysh, në tresh a në më shumë
copë, diku mes shekujve kopile, kur nën-
ënjerka e shthurur kishte vënë në tezga
pazaresh edhe prapanicën e saj për ta
shitur.
- Kujt duhej t`i themi nënë për pesë-
qind vjet? Kujt ia vumë kokën në preh-
ër?!
- Mirë që jemi gjallë!..
- Kujtesa historike e bënte Lisin edhe
më të vrazhdë ndaj disa të ,,moderuarish” që kërkonin të jetojmë bashkë, nën
një strehë me ,,Mbretërinë e Errësirës”
se gjoja Fuqitë e Mëdha nuk dashkan ta
shembin Ngrehinën që e bënë të parët e
tyre...
- Nuk dashkan ata që na i vranë kujtimet e bukura...
- Qysh atëherë, kur Trungut të Lashtë
iu ngulën thikat e helmuara në trup, kujti-met e vetme të Arbërit janë luftërat dhe
gjaku...
Kur pranverat ia preknin dhimbjet që
të mos vdesë në gjumë, një dorë e fshehur pas Mbretërisë së Errësirës, ia ngulte thikat edhe më thellë, gjer në palcë...
- Është një dhimbje e fortë, kjo ndjenjë ferri, që rëndon si rrasë guri në frymëmarrjen e Arbërit e që është fshehur
në qënien e tij, dhe zgjohet e tregon dh-
ëmbët, sa herë që niset për udhë...
- Dhimbja bashkudhëtare e nderit të
tij...
- Kalimtarët e rastit, dukej se i shmangeshin rrugës për të mos u ndeshur me
të panjohurin e humbur, që kishte pushtuar një shkëmb të ftohtë bri lumit të
rrëmbyeshëm, dhe që ishte shndërruar
edhe vetë në gur po aq të ftohtë e të
pandjeshëm, saqë nuk i ndiente as pëshpëritjet e kalimtarëve kureshtarë e as
gjëmimet e qiellit, që jo rrallë, shpërthenin me breshër e shira të rrëmbyeshëm,
sa vetë lumi. Ai këto nuk i përballonte dhe shtrëngohej të dilte nga shtrati i lindjes, dhe të mirrte udhët nga të mundte
e nga t`i tekej...
- “E ç`barrë mbante mbi supe ky njeri
i frikshëm?” - pyeste veten në heshtje
ndonjë kalimtar...
- Heshtjen e vdekur e prishi një melodi drithëruese që ngjante me zëra kavallesh të largët e që i preku aq shumë
telat e çakorduar të shpirtit të tij, saqë
nuk e vërejti fqiun e tij të afërt tek ecte
udhës me radio në dorë.
- Këngët shpërndaheshin anëve të lumit e përziheshin me këngët e dallgëve
të mallit, që kishin ngujuar Lisin bri atij
shkëmbi të ftohtë që nga orët e para të
mëngjesit.
- Shelgu i vjetër që mbante krahët varur mbi shkëmb, po aq i ftohtë ishte, po
aq i huaj...
- Ai vinte pranë tyre ditë për ditë, dhe
asnjëherë s`u miqësua me ta, përherë të
largët mbetën. - Megjithatë, midis tyre kishte diçka të
mistershme, diçka që ngjante me dashuritë e heshtura, të ngurta, të përjetshme..
Prandaj vinte, se nuk mund të rrinte pa
atë shkëmb e atë shelg të vjetër.
- Lis, o Lis! - i foli fqinji me zë pak më
të lartë se herave të tjera. Ai, si i përhumbur ndër ëndrra të çuditshme, u kthye
me fytyrë nga Shpendi dhe sikur iu prish
qejfi kur e pa fqinji i tij që i kishte ardhur
fare pranë pa e diktuar. Sot donte të ndihej plotësisht i ndarë nga bota që e rrethonte e të fshinte në heshtje pluhurin e
mbledhur mbi sirtarë të kujtesës së mjegulluar; t`i hapë një për një të gjitha fletët
e kohëve të shkuara e të mbledhë në
grusht xhevahirët e shtrenjtë e t`i vendosë në një vend të dukshëm, sado që dhimbje mund të krijojnë zgjimet e ëndrrave
të fshehura në kujtesën e tij të lodhur...
- Tashmë, me ndërhyrjen e Shpendit,
ishte prishur ritmi i ngadalshëm, por i sigurt, i zbritjes shkallë-shkallë, në shpell-at e errëta të kohëve, ku Lisi kërkonte
vetveten e mbyllur...
- Ishte prerë rruga që e shpinte, herë
në kopshtet përrallore të fëmijërisë, herë
në ëndrrat e paanëshme të rinisë.
- Duke dashur ta ndalte kohën atje ku
i pëlqente, atje ku i kishte ngrirë një pjesë e madhe e kujtesës, e nuk gjendej diell që ta shkrijë, ai vinte këtu pranë këtij
lumi e fliste me të gjersa dikush nga kalimtarët ia prishte ritmin e krijuar. Dhe ja,
erdhi dikush...
- Lis! - thirri edhe njëherë Shpendi,
duke dashur së paku një përgjigje nga tjetri që e shihte e bënte sikur nuk e shihte.
- Hë ç`bën aty?!..
- Po i shoh dallgët tek vallëzojnë!..
- Eja po deshe të bëjmë një shëtitje
të shkurtër!
- Jo, jo, vazhdo, jam mirë këtu!
- Shpendi e dinte se nuk duhej ta përsëriste të njëjtën pyetje dy herë, prandaj
u nis pa e zgjatur më tepër. - Tingujt e muzikës mbetën aty diku,
rreth Lisit, rreth shkëmbit të ftohtë.
- Lisi dëgjonte këngët e vendlindjes
dhe zhytej edhe më thellë në dallgët e
mendimeve, ku kërkonte për ta gjetur fillin që me të të thurte lëmshin e madh të
kohëve të zhurmëta të jetës së tij.
- Aty, buzë lumit, sikur flinte diçka, flinte e zgjohej më bujshëm, më kthjellët.
- Si u largua Shpendi, u ul në vendin
e përditshëm, aty rrëzë shkëmbit, dhe sikur iku diku, diku shumë larg.
- Sa çuditshëm, e gjeti atë që kërkonte prej vitesh, atë që i vinte e i ikte vetëtimthi...
- E gjeti në prag të shtëpisë, aty ku e
linte shumë herë dhe kthehej e gjente
sërish.
- Lisi më në fund gjeti portretin e humbur.
- E gjeti djaloshin e burrëruar përpara
kohe...
- Udhët ndoshta‚ që nga lindja i kemi
të shkruara, mendoi dhe vetëtimthi kujtoi nisjen e parë drejt udhëve të panjohura
dhe pafundësisht të gjata.
- Kujtoi çapkënin e papërmbajtshëm
që pa dëshirën e tij, e dërguan prindërit
në qytetin P... për të vazhduar shkollimin
e mëtejshëm, ngaqë në qytetin e afërt të
Buzëliqenasit, shkollimi i mesëm dhe shkallët tjera më të larta të shkollimit zhvilloheshin vetëm në gjuhën e specieve të
zgjedhura nga rojet e Errësirës. Gjuhë
tjetër nuk pranohej, nuk pëlqehej‚ për më
tepër Errësirës i pengonte çdo tingull që
s`ishte ngjashëm me zërat e tyre të kobshëm; me zërat, që produkt të vetëm kishin përbuzjen dhe urrejtjen...
- Duhet të nisesh! - i tha e ëma. Ndë-
rsa i ati ishte në gurbet në një vend të
largët.
- Po nënë, do nisem... - u mbushën
me lot mallëngjimi... Fjalëve ua kishin
zënë shtegun lotët dhe sikur s`gjenin forcë të kapërcejnë mbi atë mall të ndezur,
së paku, të ngushëllonin shpirtin e ndjeshëm të Lisit... - Nuk i pëlqente largimi nga fshati i tij
i dashur, ku kishte mbushur pesëmbë-
dhjetë pranverat e para, prej të cilit nuk
ishte larguar asnjëherë. Ai ishte pragu i
tij i ngrohtë. Kurrë s`e kishte lënë atë prag, që do t`i flinte gjithnjë brenda syve
ngjyrë gështenjë. Atë, tashmë do ta shihte nëpër ëndrra si pejsazh të turbullt,
që dukej sikur ikte prej tij çdo çast e çdo
orë... Ai do të bëhej kryefjalë në kalendarin e ditëve të mbushura me mall, sa
herë do të numëronte orët e mbetura për
t`u kthyer prapë në ngrohtësinë e tij...
- Qëkurse kishte shkuar në qytetin P..
ose, siç i thoshin ndryshe, Qyteti i Gurtë,
secila ëndërr me të njëjtën pamje i shfaqej: malet, fushat, liqeni...
- Ndonjëherë ndryshonte rendltja, por
gjithnjë, gjithnjë, këto pejsazhe pushtonin ëndrrat e tij. Kishte raste kur liqeni i
shfaqej si nuse lëneshë, e malet bëheshin kulla me shumë kate dhe brenda
odave dëgjohej kënga e pleqve të lashtë; kënga që bënte thirrje për t`i vënë gjoksin erërave që frynin me tërbim në të
katër anët.
- Lëmenjtë, edhe pse kishte hyrë vjeshta që moti, në kohë shirash i shihte...
pastaj grumbuj drithërash të artë si grumbuj shpresash të varura mbi supet e
koves shihte...
- Kur zgjohej, i duhej një copë herë të
vinte në vete, nga gjithë ato ëndrra të
përsëritura, që i mbushnin me mall zbrazëtitë e netëve të gjata të djaloshit shkollar, por akoma të mbyllur në esencën e
një fshatari fanatik, që kërkonte dituri,
duke bartur ëndërr më ëndërr idilizmin e
vendlindjës.
- Qyteti i Gurtë, me pamjen e çuditshme të kohëve të largëta, në fillim, iu duk
si tabllo e varur në muret e kështjellës së
Arbërit, që lëkundej nga njëra kohë tek
tjetra, për të prekur kujtesën e përgjumur
të truallit dhe të fisit...
- Ditët vraponin.. Ato iknin pas kohës.
- Lisi bëhej gjithnjë më i madh e më i
dukshëm. - Ai tashmë natyrshëm u përshtat me
mrekullitë e qytettit P... kishte filluar t`u
shtrohet mësimeve dhe të shihte sa më
pak ëndrra, përveç kryeëndrrës, të kthehej në fshat i shkolluar dhe të hapte edhe atje një shkollë të ngjashme me këto të
qytetit P... që të mësonin fëmijët e atjeshëm, gjithë atë që mësonte ai nga mësuesit e rinj.
- Lis, mos ik pa mua! - u dëgjua zëri i
shokut K... - Sa t`i mbaroj ushtrimet në
piano, do të vij...
- Mirë, - tha Lisi - do të të pres poshtë, përpara ëmbëltores. Zbriti udhës së
gurtë drejt qendrës...
- Atje e priste shoku Sh... i cili kishte
dalur një orë më përpara për t`i pritur
shokët, të cilët do të vinin për t`u bashkuar me mizëritë e gjata njerëzore, që ecnin rrugëve të qytetit, si kolona krushqish
të lidhur dorë për dore, që nga lashtësia
gjer në mbrëmjen e sontme... - Ishte festë nëntoresh, festa e parë
që e përjetonte në bulëzimet e jetës së
tij.
- Për herë të parë në këtë festë shihte aq flamuj kuq e zi me shkabën dykrenore në sfond. Ishte festa e parë që mori
në gjirin e zjarrtë djaloshin e papërmbajtur.
- Kjo festë i ndenji pranë në dasma e
në morte. Festë, që e mori me vete e kurrë më nuk e lëshoi entuziazmi i saj.
Ecte rrugës me shokët, e ndiente një
kënaqësi, një zjarr në gji... Qytetin e tërë
e kishte në sy... Qytetin e tërë e shihte
dyngjyresh.
- Tjetër ngjyrë nuk futej në sytë e mbushur me lotë... lotë të sjellur nga vendlindja e largët...
- Tashmë s`qan nga malli! Tashmë
s`ndjente mall! As mall për liqenin, as
për Buzëliqenasin, tash ndjente diç tjetër, diç të pashpjegueshme... - Edhe pse e njihte veten për të fortë,
brenda kishte dridhje, sikur po lëkundej,
sikur do përplasej...
- Megjithatë, e mblidhte veten e fluturonte nëpër udhët e gurta.
- Dikur u ul, u ul në një kënd e s`i ngopte dot sytë!
- Kurrë s`kishte parë bukuri të tillë, që
kënaqte aq shumë dhe që e shijonte
shpirtërisht.
- Shiko! - i thoshte vetes, - shiko e mbaj mend!..
- Mbushej shpirtërisht gjithnjë e më
shumë me kënaqësi dhe i thoshte vetvetes:
- Këto pamje duhet t`i çosh në Buzë-
liqenasin tënd!..
- Eh... si do t`i shpjegonte me fjalë
pamjet që i ngrinë në sy.
- Kush do ta kuptonte këtë mrekulli
që do ta bartte ai nga qyteti P!..
- Lis! - i thirri dhe iu afrua Shoku i tij
Sh... dhe i tha: - Për tilla pamje që shohim ne, për
herë të parë sonte, vëllezërit e mi, dy më
të mëdhenjtë, kanë vuajtur me vite nëpër
burgjet e kësaj fare të keqe...
- Dhe shau aq ndotur sa edhe vetë u
turpërua nga fjalet që tha...
- E di, e di, por duhet të them edhe
unë diçka: Ata që vuajtën për këtë popull
do të jenë përherë të nderuar, por rruga
jonë nuk mbaron këtu, nuk mbyllet tek
dyert e burgut, ajo është e gjatë, kushedi
gjer ku, prandaj duhet të mbledhim mendjen dhe të shikojmë se ç`duhet bërë më
tej... Nuk do të rrimë duarkryq e të num-
ërojmë plagët përderisa e kemi hasmin
brenda oborrit... Kur ta shporrim nga pragu ynë edhe mbetjen e fundit të tyre,
atëherë do t`i themi e do t`i shkruajmë të
gjitha ndodhitë e hidhura një për një, që
brezat e ardhshëm të dinë në ç`rrugë kanë ecur të parët e tyre.. Të dinë se ç`i
dhanë dritës së lirisë që ëndërrohet brez
pas brezi; të dinë gjithë atë që duhet të
dinë. Dhe të besojmë se ata do të dinë ta ruajnë atë që do t`ua lëmë ne trashë-
girn. E, mos e thëntë Zoti, që këto rrugë
të mbesin të hapura, mos e thëntë Zoti!..
- Fjalia e fundit mezi i doli nga goja,
mezi u shkul nga fundi i shpirtit, megjithatë, e tha...
- Ne qytetin P... Lisi kishte mësuar se
si shfaqen shenjat e para të shpirtverbë-
risë dhe ç`është në të vërtetë kjo sëmundje...
- Këtë e kishte kuptuar nga shpjegimet e një mësimdhënësi, që ishte po aq
gojëlëshuar, sa njeriu i shifrave në Buzë-
liqenas...
- Sipas asaj që kishte dëgjuar nga m-
ësimdhënësi, dilte se edhe në rrethin e
tij të gjakut, kishte të prekur nga kjo së-
mundje e rëndë.
- Lisi i etur për të mësuar sa më shumë e pyeti mësimdhënësin e tij:
- Cilat mund të jenë shenjat e qarta
që dëshmojnë se i prekuri s`ka kthim prapa? - Mësimdhënësi pa u hamendur ishte
përgjigjur në mënyrë të thjeshtë:
- Ata që preken nga kjo murtajë, që
në orët e para pësojne amnezi të plotë,
domethënë, harrojnë kush janë, nga vijnë e nga shkojnë! Harrojnë gjakun e fisit
dhe janë në gjendje ta shesin për një lirë
të njollosur të gjithë gjakun e damarëve
të fisit arbëror.
- Lisi, gjithnjë e më shumë, po mësonte shumë të panjohura që dilnin nga koha e mbarsur. Filloi të sjellë në mendje
të prekurit e mundshëm nga kjo sëmundje. Nisi të persiaste. Filloi t`i numëronte
sa ishin e kush ishin?.. Cili?.. Pse, pse?..
Kujtonte sjelljet e pazakonshme të tyre,
që përputheshin plotësisht me fjalët e
mësimdhënësit, dhe identifikonte pastaj
emrat e tyre.
Ata nuk hanin as nuk pinin më si të
tjerët, nuk visheshin si të tjerët, madje
edhe të qeshurat i kishin ndryrë e shuar.
Kur përqeshte dikush në ndonjë rast ndonjërin nga rojet e Errësirës, ata ndrysh-onin e bëheshin më të zinj se bloza e
oxhakut të papastruar. Kur shpirtverbërit
merrnin nëpër gojë ndonjërin nga të pabindurit e fshatit qeshnin e gajaseshin aq
shumë sa të pështiroseshin jo vetëm ata
por edhe tërë rrethi i tyre.
- I gjeta, - tha me vete, - i gjeta, ata
janë...
Ishin ata që silleshin si të zaptuar nga
qoftëlargu, kur permendej madje edhe
një emër i atyre burrave që s`e njihnin
për mbret në Buzëliqenasin e tyre, as të
parin e as të fundit qënie të Mbretërisë
së Errësirës.
- I gjeta, - pëshpëriti sërish më vete!
- I gjeta, ata që s`janë më as të fisit e
as të vetvetes, ata që kanë dalur e kanë
ikur nga lëkura e vet...
Sëmundja kishte ardhur dhe ishte përhapur bashkë me ardhjen dhe me vendosjen e rojeve të Errësirës në këto anë.
Sipas këtij zbulimi, duhej të gjithë banorët e Arbërit, të ngrihen e të luftojnë, që kjo murtajë të kthehet në vendin e origjinës, ndryshe, nuk i dihet e nuk i dihet...
Lisi u lëndua rëndë nga ky mendim i trishtuar dhe e dëshpëronte fakti, se sëmundja nuk kishte shërim të plotë.
Ai që vendoste të shërohej, duhej ta mohonte shpirtin që e kishte munduar, dhe
pas një rituali të ardhur nga vendet arabike, të futej në një shpirt tjetër të shpërlarë nga të gjitha mbetjet e mëkateve.
Përpara se të fillonte rituali, i sëmuri duhej të pranote të gjitha të bëmat e veta
djallëzore, si përpara fisit ashtu edhe pë-
rpara Zotit.
Rituali fillonte me pirjen e ujit të bekuar,
me të cilin, më pas shpërlahej edhe trupi...
Mirëpo, trupit i nevojitej edhe një procedurë torturuese fizike, të cilën e kryenin
njerëz të zgjedhur që i njihnin lutjet e ve-
çanta dhe dinin si ta bënin përzënien e
djajve nga trupi dhe nga shpirti i zaptuar.
Shpirti ndodhte që shërohej, varësisht
nga thellësia e bindjës së të penduarit, po shenjat e zeza nëper trup, mbeteshin
të njëjta gjatë gjithë jetës.
Pas rikthimit në fisin e vetë, ata i priste
edhe rreziku i përhershëm nga rojet e Errësirës, sepse ato, vetëm me mbetje të
tilla ushqeheshin...
Kur dikush prej të sëmurëve provonte të
shërohej, ata e copëtonin dhe e hanin të
gjallë, njësoj siç e hanin hienat e fshehta
prenë e tyre.
Të paktë ishin të sëmuret që provonin të
futeshishin në sprova te tilla...
Gjer më sot, nuk njihte askush ndonjë të
shëruar, perveç fjalëve që qarkullonin
poshtë e lartë për këtë lloj shërimi.
Një luftë të tillë, dukej e pamundur se,
mund ta bënin shpirtverbërit e dërmuar,
megjithatë, thellësia e pafundme e shpirtit të njeriut, lë vend për të besuar edhe
ne mrekullitë e përfolura.
* * * Po afrohej fundi i gjysmëvjetorit të parë
shkollor dhe Lisit i duhej më shumë kohë
për mësim, ndaj edhe përpiqej të harronte gjithë atë që kishte dëgjuar e mësuar
nga mësimdhënësi i tij për murtajën e
turpit, sepse natyrshëm donte të kishte
nota sa më të mira, për t`i gëzuar edhe
prindërit, të cilët përveç mallit, kishin
edhe merakun se ç` nota do të kishte
dhe si...
Zgjohej heret, hante diçka që kishte mbetur nga darka dhe ikte si me vrap në
shkollë. Të ecurit e tij linte përshtypjen e
një provinciali të pandryshueshëm.. Ecte
sikur donte sa më shpejt të arrijë në cakun që synonte e të lërë pas krahësh
gjithë ato imazhe që ia zinin rrugën që
ndiqte, rrugën që ëndërronte ta permbyllte sa më parë. Shokët e dhomës, që i
kishte edhe shokë klase, për të qenë në
hap me të duhej nga pak të vraponin e
kjo u shkaktonte shpesh të qeshura shoqërore. - Më ngadalë Lis, nuk ikin muret e
shkollës, as ne nuk jemi kujdestarë dite
sot, - e ngacmoi njëherë shoku tij K... i
cili e kishte pak më vështirë për ta ndjekur, ndërsa shoku tjetër Sh.., ishte këmbëgjatë dhe sigurisht ndiente kënaqesi
kur ecte në hap me Lisin...
- Si the? - bëri kinse s`dëgjoi Lisi.
- A di çfarë Lis, - vazhdoi K..., do të
më duhet të t`i lidh hapat me litarë aq sa
unë zakonisht i hedhi hapat që të mos
rend pas teje më si një fëmijë... Të qeshurat e tyre tërhoqën edhe vëmendjen e
kalimtarëve. Dikush e kthente koken, dikush shihte punën e vet, ndërsa ata qeshnin pa vërejtur sytë e te tjerëve. Lisi
ishte mësuar të ecte nëpër rrugicat e
fshatit ku të gjithë duket sikur vrapojnë
pas dikujt.
Është vetë gjallëria e jetës ajo që i shtynë njerëzit të shpejtojnë hapin e të duken sikur fluturojnë, sikur ngjiten në drejtim të qiellit për të zbuluar fshehtësitë e
natyrës. - K... dhe Sh..., shokët më të mirë të
Lisit, përpiqeshin ta mësojnë të ecurit si,
qytetar mirëpo ai, si për inat, nuk hiqte
dore nga stili që i vinte nga fëmijëria e tij,
dhe cila i dukej gjithnjë e më e largët.
Ata ishin bërë një treshe e pandashme,
dhe gati i tërë qyteti i njihte më shumë si
treshe se sa sipas emrave që kishin.
Kjo lidhje e ngushtë e tyre kishte rënë
edhe ne sytë e rojeve të Errësirës që
sorollateshin qytetit poshtë e lartë, vet-
ëm se këtu, për dallim nga vendbanimet
e ‚‚treshes” Errësira ishte më e matur,
më e tërhequr; këtu ishte pak më ndryshe... Ndoshta shqiponjat që ngriheshin
kohë pas kohe në qiell, e kishin detyruar
Errësirën të tërhiqet pak menjanë, për të
lënë përshtypjen e një paqejeje që ndillte
kob, që ndillte vdekje...
Ndryshimi mes Buzëliqenasit dhe qytetit
P... e kishte pushtuar të tërin, dhe s`dinte ku të kërkonte edhe një shpjegim e të
mos dëshpërohej, si i ndodhi me atë,
murtajë turpi.. Duke u menduar e duke hedhur hapat e shpejtë që ndonjëherë
nuk shihte as nga e çonin, sikur ndiu një
zë të njohur. U kthye dhe ndeshi drejt e
në sytë e thellë e të zinj të mësimdhënesit të tij, të cilin tanimë e kishte edhe mik.
- I ngrinte bebëzat e përlotura nga pluhuri i hollë që ngrinte era e lehtë nëpër
qytet...
- O Lisi! - tha ai si i çuditur dhe pyeti:
- Si dukesh, a je mirë?...
- Mirë, profesor, mirë jam...
Gjatë të folurit, Lisi pati ndërprerje, prandaj vërehej qartë një shqetësim i tij.
Mësimdhënësi, e rrembeu për krahu si
një fëmijë, të cilit sikur s`kishte kohë t`i
shpjegonte asgjë dhe vazhdoi të ecte
me të pa e pyetur fare. Ai e dinte se ngurrimit të Lisit do t`i vinte fundi, ndaj edhe
vetë, sikur iu dorëzua rrjedhshmërisë së
natyrshme.
Përpara se të arrinin te shatërvani Lisi
nisi t`i shfaqte shqetësimin mikut të tij
për të gjitha pyetjet që kishte mbledhur
nëpër qytet kohët e fundit, e që nuk ishte në gjendje për t`i kuptuar qartë dhënë
përgjigjen e duhur.
- Lis, të gjitha i mora vesh, dhe tash
më dëgjo me kujdes: shqiponjat, anembanë Atdheut, të njejta janë, - tha dhe sikur pushoi një çikë e pastaj vazhdoi:
- Në këtë pjesë duken pak më të
heshtura rojet e Errësirës, jo se jemi të
ndryshëm këtu, madje edhe rojet e Errë-
sirës njësoj janë, si edhe atje në anën tjetër, ku jetoni ju, prandaj nuk thuhet kot:
“Të gjithë derrat një turi kanë.” Këtej
edhe numri i shqiponjave është më i
madh, por edhe rojet e Erësirës e kanë
më vështirë për ta kontrolluar një front
shumë më të gjerë se atje. Sidoqoftë
nga Tivari në Manastir shqiptarët janë të
pushtuar. Pra, siç e sheh, ne jemi të njejtë, ashtu siç i kemi edhe pushtuesit e
njëjtë.
Sulmet e tyre kohë pas kohe, në pjesë
të ndara dhe të zgjedhura prej tyre, mjerisht kanë dhënë rezultate. Kjo për ne
s`do mend është e hidhur, por ne duhet t`i vëmë gishtin kokës, ne duhet t`jua
imponojmë terrenin dhe kohën, atëherë
kur ne mund të përgaditemi për të luftuar, e jo ata...
Ne duhet ta bëjmë punën tonë. Ne duhet t`jua bëjmë të pamundur armiqve tanë
realizimin e planeve të tyre, prandaj duhet të bashkohemi dhe t`iu japim goditjen e fundit dhe vendimtare.. Në qoftë se
nuk e bëjmë ne bashkimin, do ta bëjnë
brezat e ardhshëm, por, pa dyshim fare
para atyre brezave, do të jemi të turpëruar: mbaje mend këtë!...
Pas përfundimit te vitit shkollor, Lisi ishte
kthyer në vendlindje më i rritur dhe më i
pjekur.
Rrugen e kishin bëre bashkë me shokët
K.. dhe Sh.. Kur ishin ndarë në qytetin
T... asnjëri s`i kishte bërë ballë lotëve.
Kishin qarë si fëmijë e po si fëmijë ishin
përqafuar gjatë, duke uruar që sa më
shpejt të takoheshin në qytetin P... cili
tashmë i kishte përvetësuar aq sa u bë-
hej se e kishin si vendlindjën e dytë. - Mos harro Lis, adresën time e ke,
më shkruaj sa të mbërrish. . .
- Mirë K... - iu pergjigj Lisi, ashtu mërzitur, por pa u hamendur me atë mikpritjen tradicionale arbërore ju tha:
- Në qoftë se keni kohë ejani ndonjë
ditë edhe të rrimë bashkë edhe ta shijoni
bukurinë e Liqenin tim.
- Mirupafshim!
- Mirupafshim! - u dëgjua zëri i njëkohshëm i shokëve që mbetën prapa, ndë-
rsa zhurma e motorit të autobusit i mori
me vete fjalët që u thanë pas përshëndetjeve. Ato i treti në ajrin e ndotur...
Në fshat kishin fiiluar të korrat, dhe Lisit i
ikte koha më shpejtë se ç`kishte menduar.
Ia kishte ënda të rrinte aty ku kishte
lindur e përjetuar gjërat më të bukura të
jetës, por gjithashtu i vinte mall tash edhe për qytetin P.., ku iu kishte rritur edhe
shtati, ku madje e kishte hapur edhe një
kapitull të ri: atë më të ndjeshmin e jetës.
- Asgjë s`kishte të pazakontë për t`u
shënuar as për ritualin e tij të përditshëm, as për ardhjet e ikjet në orar të
përpiktë, as për fytyrën e tij të lodhur,
asgjë... E pazakontë dukej vetëm heshtja e tij e gjatë, me sy të ngurtësuar në
një pikë të vetme të lumit, si një peshkatar pasionant që pret mbi syprinë, jo një
cironkë dosido, por një thesar të madh
diamantësh...
- Në vorbullën e mendimeve të tij kishte vetëm një cikël spontan të zvarritjës së ditëve të tij të mërzitshme... Aty vinte përditë, pa përfillur pëshpëritjet e
atyre që flisnin paskrahëve, vinte e mbë-shteste kokën pas një faqe guri dhe i tretej shikimi në dallgët e marra, ku kërkonte vetveten e humbur, apo të lënë diku
mes kohësh, në shkretëtirat e kujtesës
së largët, e që i shfaqej mbi lumë si fatamorganë e lodhur në retë e pluhurta të
Saharasë...
- Zhytej dallgëve, zhytej e dilte si në
dallgët e kujtimeve që rridhnin e rridhnin
si rrjedhë e pakthyeshme e kohës, por
që lë gjurmë, gjurmë që s`fshihen në asnjë kohë...
- Heshtja e gjatë... Heshtja dhe ngurtësimi i syve ishin të pazakontat e tij. Ndoshta dhe hapat e përshpejtuar drejt vendit të zgjedhur vite më parë prej tij, e
bënin paksa të çuditshëm. Ndoshta...
Tjetër çudi s`kishte në pamjen e tij, ishte
fare i zakonshëm, fare i barabartë me të
gjithë njerëzit të tjerë, vetëm se i donte
dallgët, i donte më shumë se të tjerët...
- I donte më shumë, aq sa vetë koha
i bëhej dallgë në çast, dallgë, që herë -
herë, nën indiferencën e saj të shurdhër, dukej e fshehur gjithë dhembja e tij e bujshme.
- Sa herë zhytej e dilte përsëri mbi
ujë‚ për të gjetur portretin e mallëngjyeshëm, që ikte e ikte prej tij, si të ishin
dy qënie të kundërta nga i njëjti shpirt
dhe trup! E ndiqte dallgë më dallgë,
udhë më udhë! Herë i dukej vetja në ëndërr, herë jashtë saj, por ai e ndiqte e
s`lodhej... Çuditej me këto kacafytje mendimesh dhe me këtë përhumbje të thellë në dallgët e tyre... Megjithatë, ai vazhdonte ta ndiqte portretin e humbur, portretin e tij të largët, atë që shfaqej sa
ora nga honet e errëta të kujtesës, e i
vinte përpara si shenjt i përshpirtshëm,
për ta rikthyer në gjurmët e hershme të
jetës, atje ku flinte e zgjohej ky shpirt, që
lëvizte këtë trup të heshtur...
- Ndonjëherë portreti i tij i shfaqej ne
kopshtin e ëndrrave të blerta, herë - herë
e shihte si degë të këputur nga trungu
dhe të rrëmbyer nga erëra e tufanë të përçudnuar, e që nuk dinte në ç`stacionë
dhembjeje do ta shpien...
- Edhe figura përbindëshash silleshin
në kujtesën e tij të mjegullt; kujtesë që
shfaqej në ëndërr, ëndërr me sy hapur...
- I shfaqej në ato kujtime djepi i drunjtë i lindjes i mbushur me trëndafila të
artë, e bri tij, fytyra të lodhura nga rrëfimet e ditës për kulçedra me shtatë e më
shumë krerë përhiheshin.
- Ninullat s`dëgjoheshin, mbase humbisnin nën zërat e trishtuar të daulleve,
që binin për nder të kufomave të gjalla
që ndotnin hijet e brezave në udhët e
gjata të shekujve.
- Nën ato mjegulla të dendura kohë-
sh, nën ato dyndje e ç`dyndje mendimesh, dallonte çapkënin e ëndrrës, e gjente
buzëqeshjen e tij të parë dhe të mbetur
në dhimbjet e paanë të shpirtit, e shihte
tek rritej triumfshëm, duke shkelur mbi
kufijtë e hekurt të moshës që kishte.
- Natyrisht ai vinte re hapin e tij të ve-
çantë që hidhej fluturimthi lëndinave ma-gjike të fshatit, për të mbushur duart e
njoma me koleksione fluturash, që ia
dhuronte vashës gërshetgjatë, e cila e
priste padurueshëm nën strehë të kasolles, për të vazhduar lojën e lënë pergjysmë, e që shpeshherë, muzgu i mbrë-
mjes i ndante nga lojërat magjike të nënstrehës....
- Ajo në shenjë mirënjohjeje për fluturat që ia binte, ia falte të gjitha misteret
që i kishte dhuruar natyra, pakursyer asgjë nga brishtësia e saj gjysmëfëmijë-
rore.
- Atë djalosh kërkonte njeriu i fundosur nën detin e pafund të kujtimeve të
brishta, e s`e kapte dot fillin, as fundin e
këtij lëmshi, që i mblidhej për fyti si ndonjë gjarpër i ftohtë...
- ‚‚Koha ha dhe kashtën” - e thotë populli, këtë urti të moçme, e koha e ëndë-
rrtarit të lodhur kish ngrënë kashtën dhe
bukën bashkë, por ai nuk jepej e nuk jepej... - Ndiente se po zgjohej nga një gjumë i gjatë e i mundimshëm, dhe duhej
domosdoshëm të nisej rrugëve të hershme, rrugëve që e kishin sjellur në kë-
mbët e këtij shelgu lotues...
- Dallgën e kujtimeve duhej derdhur
diku, qoftë edhe në dallgët e lumit përballë, që ikte shpërfillshëm rrugëve të mistershme, drejt pafundësisë...
- Ishte koha mendonte... Koha për të
folur... Për të folur së paku me veten...
Këtë kërkonte ai: të flasë me veten pa
pritur përgjigje... Përgjigjja ishte figura e
tij...
- Shenjat e kohëve mund t`i numëroheshin në ballë, në flokë, gjithkund ...
- Këmbëngulte si përherë në bindjet e
veta, këmbëngulte që ta gjejë çapkënin
e marrë të ëndrrave, qoftë edhe në krah-
ët e vashës me gërsheta, që nuk dihet
në ç`anë të botës pëshpërit në heshtje
fjalët e mbetura peng nën strehët e ëndrrës magjike... Po, edhe nëse e gjente
diku të fshehur pas mullarësh me flutura në dorë, dhe në qoftë se takoheshin pë-
rrenjve të etur për këngë e blegërima,
ata nuk e njohin më njëri - tjetrin siç njiheshin dikur, ata janë të huaj, janë të largët...
- Vashëza me gërsheta nuk njeh këtë
fytyrë të tillë të lodhur e të regjur si lëkurë bualli... Ajo do djaloshin e kohës... të
kohës që mori shumë ëndrra të parakohshme dhe i treti si qiri në shandanin
e pashpirt...
- Sikur të kthehej koha në fillet e saj
të çmendur, ajo sërish do t`ia falte çapk-
ënit të fluturave çmendurinë e moshës...
- Veç po të kthehej koha, do ta mirrte
në gji sërish si dikur, atë që ngrysej nën
strehë, sa herë që vashëza me gërsheta e gjente portën mbyllur dhe duhej të
binte errësira, që të kapërcente shufrat e
gardhit, për të takuar çapkënin e saj me
flutura në dorë...
* * * - Koha bën punën e saj, ajo ec e ec
dhe prapa lë vetëm gjurmë të zbehta, që
dhembin e dhembin gjer në palcë, duke
shkuar deri në thellësitë e shpirtit... Nga
këto dhimbje, duhet të ngrihesh pastaj si
i rilindur, ose si i ringjallur, për të ecur rishtas rrugëve të njëjta e rishtas të ndiesh aromën e dhembshur të moshës, të
mbetur në kohët e largëta, nën strehët
magjike të një kasolle... Nuk e dinte, ndoshta e njëjta shushuritje në vetvete përkund edhe kanatat e ëndrrave të vashës
së dikurshme dhe e zgjon nga gjumi i
ankthshëm, të lodhur e me një djersitje
nga rendja e gjatë pas netëve me hënë,
që të përmbushë me qenien e saj zbrazëtinë e lojërave, që flejnë në një qoshe
e zgjohen në një qoshe tjetër te shpirtit...
- Mundohej të gjejë sa më shumë detaje nga kohët që kurrë nuk perëndojnë
në kujtesën e tij të mbushur me skena e
prapaskena, por ishte e pamundur të pë-
rmblidhet në një episod të shkurtër kohor, të rishfaqur buzë një lumi, gjithë ai zinxhir ngjarjesh që kishte të fshehur në
arkivat e shpirtit...
- Jo rrallë, ndodhte që fantazia t`ia
thyente rregullat e dyshimta të natyrës
dhe ta kthente në burimet e hershme të
jetës, ku gjente atë djaloshin çapkën, pë-
rherë të gatshëm për aventura të paparashikushme, për kohën e një gjysmadoleshenti...
- E gjente e bëhej një me të, si atë-
herë kur lozte kopshteve të brishta të
kujtimeve, si atëherë kur s`lejonte njeri
t`i futej në lojë, kur donte vetëm me vetveten të ishte...
- Vetëm vetmia ia sillte më pranë portretin që kërkonte, vetëm atëherë njësohej me të dhe futeshin pyllit përpjetë,
bashkë me shokët dhe së shpejti arrinin
në pikën e zezë, (kështu quhej vendi që
ndante përgjysmë Trungun më të Lashtë
të të gjitha pyjeve të botës), ku ndalohej
të shkelin edhe zogjtë edhe fluturat edhe
era edhe dielli edhe gjithçka tjetër më e
pashpirt, përveç shqiponjave që fluturo-nin mbi qiej, e që s`mund t`i arrinte dot
ligji që kishin shpifur rojet e Errësirës të
ardhur përkohësisht nga fundi i ferrit dhe
që kishin mbetur në këto anë si pyka të
zeza në zemrën e Trungut të Lashtë.
- Lisi me shokë atje lart uleshin rrëzë
ndonjë guri dhe hidhnin sytë në anën
tjetër të Trungut, dhe me orë të tëra soditnin lëvizjen e degëve dhe të gjetheve të
shkujdesura ne anën e tij të diellzuar. Të
magjepsur me pamjet e matanshme të
Trungut, ktheheshin përmes mjegullës
teposhtë duke bluar me mijëra pyetje e
nënpyetje në kokë... Kryepyetja ishte për
diellin meqë nuk e kuptonin si ai ngurronte të shtrijë krahët e ndritshëm njëjlloj
mbi të gjitha degët e Trungut të Lashtë,
e të njëjtësonte pamjen diellore me pamjen e tij te hijesuar...
- Këto pyetje ia bënte vetes herë pas
here, e s`gjente përgjigje as tek vetja, as
tek moshatarët, as tek të moshuarit, sepse këta të fundit as që e hapnin gojën. - Fillonte ta mundonte pyetja se për
ç`arsye njerëzit me heshtjen e tyre të gurtë u përngjajnë varrezave, ndërsa kokat
e tyre përngjajnë si bashllëkët e ftohtë
që të kallin datën... Përse?..
- Përse varrezat i dukeshin njerëz me
koka të ngritura nga bota e përtejme, për
të thënë atë që s`e thotë dot asnjë gur i
ftohtë që rëndon mbi supet e kësaj heshtjeje mortore.
- Përse?
- Frika?
- Po, po, frika!..
Frika, si përfaqësuese e denjë e Mbretërisë së Padijes, kish vendosur pushtet të plotë mbi shpirtërat e verbër dhe
çdo orë e çast, shtronte e gurëzonte sundimin e saj, mbi secilin shpirt që shfaqte sado shenja verbërie...
- Kishte edhe një dukuri të panatyrshme që kërkonte shpjegim po aq të çuditshëm: shpirtverbërit për shembull, ishin bërë sy e veshë i Mbretërisë së Errë-
sirës... - Ç`i duhej një mbreti bashkëpunimi
me mbetje të tilla njerëzore që s`ishin në
gjendje të drejtojnë as qenien e vet e lë-
re më t`i shërbejnë një mbretërie si kjo e
rojeve të Errësirës që e hiqte veten për
më të fortën në rajonin e trazuar, ose siç
i thoshin ndryshe, Fuçi Baruti...
- I shihte habitshëm këto hije që rëndonin mbi dhe, e s`i kuptonte që s`i kuptonte.
- S`e merrte vesh ç`donin ata sy të
skuqur e të xhindosur e ata veshë të zgjatur, që endeshin errësirës, kur fshati flinte dhe ëndërronte të nesërmen e diellzuar.
- Ç`do të kishin humbur vallë? Mendonte fëmija i pafajshëm, dëshmitari i së
nesërmes së afërt...
- Donte të pyeste një nga mësimdhë-
nësit e shkollës dhe të gjitha pyetjet i zienin në kokë si koshere bletësh të shqetësuara...
- Donte të dinte dhe njëkohësisht ngurronte të pyeste, meqë i vinin në men-dje dhe ia zinin rrugën fjalët që përsëriteshin shpesh në fshat: “Gjuha që flet
shumë e kafshon vetveten”.
- Dëgjonte e s` ishte në gjendje të kuptojë domethënien e këtyre fjalëve, që
filluan ta ndjekin pas e t`i shfaqen në secilën ëndërr...
- Gjersa po mendonte të pyese apo
jo ndonjë mësues, iu afrua si hije njeriu i
shifrave...
- Ishte njeriu që kishte mbajtur dhjetëra vite burg nëpër qendrat e njohura
të, Mbretërisë së Errësirës.
- Ai vazhdonte të fliste me shifrat e tij,
edhe pse për ato shifra e kishte kaluar
pjesën më të mirë të jetës nëpër burgjet
më të rënda të Mbretërisë...
- Si u përshëndetën, e ndoqi pas që
ta pyese diku larg hapësirës së shkollës;
atje ku nuk mund të arrinin sytë e skuqur
e as veshët e zgjatur të shpirtverbërve.
- Ecnin si të nemitur e dukej sikur një-
ri ikte, tjetri e ndiqte... Duke ecur si qënie
të pagojë, Lisi mendonte ta pyeste jo ve-tëm për një pyetje, ai donte të dijë më
shumë, të dijë çdo gjë që dinte njeriu me
shifra; njeriu që ecte si hije përpara tij.
- E shihte e mendonte: “Përse tremben nga ky njeri, përse ikin prej tij si prej
kolerës?!”...
- Në të dyja anët e rrugës fërfërinin
fletët e zgjatura të misrave, që arrinin
gjer mbi udhë.
- Vit i bereqetshëm kishte qenë ky i
sivjetshmi.
- Nga ta ktheje kokën, misrat si male
dilnin përpara.
- Balta që shkelnin pakujdesshëm
udhës, si për hakmarrje, ua kthente kusurin duke i stërpikur nga këmbët gjer në
majë të kokës.
- Sa çudi, mendonte djaloshi, edhe
balta e pashpirt ta kthyeka borxhin, e si
mund të quhen njerëzit që shkilen më
keq se balta e nuk kundërpërgjigjen, heshtin, heshtin si të pagojë, si të vdekur... -Iknin e i ktheheshin prapë pyetjet e
çuditshme, dhe i bluanin si mulli kokën
njomëzake...
- “Përse të jetë e ndaluar të flitet me
njeriun që ecte si hije përpara tij?”
- Edhe njeriu i shifrave që i ngjante
hijeve të tejdukshme, e kishte të ndaluar
të flasë me të tjerë për bindjet e veta,
por ai, si kokëkrisur që ishte, sapo lirohej
nga burgu i radhës, edhe më shumë fliste, edhe më shumë e ngrinte zërin.
- Për të kishte rëndësi e vërteta dhe
asgjë tjetër... Kurrë s`e peshonte të vërtetën me pasojat që ia sillte shquarsia e
saj.
- “Le të bëhet ç`të bëhet, - thoshte - e
vërteta nuk ndryshon, ajo është aty mes
nesh, ajo frymon‚ ajo rritet...”
- Për këto shifra kaq lehtë të deshifrueshme, hynte e dilte në dyert e burgut,
dhe kurrë s`pendohej...
- Iu afrua dhe në çast iu duk se kërshërisë i erdhi fundi... Edhe pak iu afrua,
dhe në fund foli: - Më fal xha K...
Njeriu i shifrave e kuptoi kureshtjen e
djaloshit dhe me atë buzëqeshjen tepër
miqësore që i bënte njerëzit për vete,
tha:
- Fol kusho!
Kështu thirreshin kushërinjtë në mes
tyre, e ata, pasi kishin lidhje gjaku‚ ai iu
drejtua djaloshit me ketë shprehje përkë-
dhelëse...
- Desha të të pyes për atë thënien e
famshme ,,Gjuha që...”
- Po, po, - e ndërpreu ai në çast dhe
iu qas edhe më afër, dhe nisi pak si me
ironi të flasë.
- Ky ishte edhe stili i tij i shpeshtë gjatë të folurit...Për të vazhduar iu desh të
mbushet thellë me frymë, sikur do nisej
në ndonjë vrap maratonik...
- Dëgjo kusho, - tha - gjuha që flet
shumë, si kjo e imja për shembull, edhe
mund ta kafshojë vetveten, por i shpëton
të tjerët ama, ndërsa gjuha që hesht për të mbrojtur veten, e kafshon veten dhe
të tjerët!
- Eh, mor bir! - më tha ai dhe sërish
vazhdoi:
- Asgjë më shumë s`kërkojnë prej
nesh, vetëm gjuhën ta lidhim e të heshtim... Të heshtim edhe pse shushunja e
zezë, e etur, na rri mbi qafë e na e thith
gjakun gjer në palcë, të heshtim kur vriten këngët që në djep, të heshtim kur
shuhen vajet, buzëqeshjet..., të heshtim,
të heshtim kur s`heshtet, kur duhet të
ulërijmë... Të heshtim që dhimbjet tona
t`i zërë gjumi e në heshtje, të vdesin, që
fjala e pathënë të mbesë e të ngrijë në
buzë, të heshtim, të hesh... Se ç`donte
të thotë më tej me atë pak zë të mekur
që kishte, s`e morën vesh: as djaloshi
kureshtar, as shokët e tij që e kishin rrethuar pahetueshëm e që e dëgjonin si të
magjepsur...
- Fjalën ia këputi në mes një kollë e
thatë e sjellur nga kazamatet e errëta të
Mbretërisë së Errësirës, dhe që e shoqë-ronte hap pas hapi, njëjtë siç e shoqëronin edhe rojet e Errësirës, ose më mirë
të thuhet, shpirtverbërit, ose edhe më
mirë, si shërbëtori i shkollës, që ishte afruar pa e hetuar askush nga të pranishmit, dhe kish zgjatur veshët në drejtim
të njeriut me shifra, dhe dëgjonte me
vëmendje shifrat që duhej t`ua përçonte
padronëve të vet, tek të cilët kish lënë
peng shpirtin.
- Fëmijët, posa e panë njeriun me pamje djalli me ato syzet e trasha që i mbante për të hedhur shikimin më larg e që
bënin më të djallosur se vetë djalli, si me
komandë, filluan të shpërndahen, për të
mos i sjellur kokëçarje prindërve të tyre,
sepse, sipas ligjit të Errësirës, për fajet e
fëmijëve të mitur përgjigjeshin prindërit.
- Njeriu i shifrave nuk kursehej për të
folur e për ta ngritur zërin kudo që e pyeste dikush.
Ai, shtëpi të dytë e kishte bërë burgun, edhe pse njëherë në një kohë jo aq
të largët, kur ishte pushtuar Mbretëria e Errësirës nga një murtajë e zezë sa vetë
Mbretëria e Errësirës, por shumë herë
më e fuqishme dhe më e madhe, ai vullnetarisht kishte shkuar në vijën e parë
në frontin e luftës. Në luftë, përveç plag-
ëve në kraharor, kishte marrë edhe një
numër dekoratash trimërie prej udhëheq-
ësve të luftës.
- Përherë kishte menduar të ngrejë
një botë të re mbi ketë dhè, një botë për
të gjithë njerëzit e globit; nën një diell,
nën një hënë, ku do te ngroheshin e do
të shëronin plagët e së kaluarës të gjithë
së bashku: i ziu, i bardhi‚ i verdhi, i...
- Mendonte e luftonte fyt për fyti me
armiqtë e Mbretërisë së Errësirës.
- Natyrshëm mund të pyes njeriu:
“Vallë, si do të dukeshin rojet e Errësirës
në botën që e kërkonte ai?!..”
- Sa përfundoi lufta, po ata shokë e
miq të shtirur të luftës, e mbyllën në burgjet e errëta më famëkeqe, vetëm e vet-
ëm t`ia mbyllin gojën, t`ia shuanin mend-imin e lirë, për të cilin kishte derdhur gjak
e ishte i gatshëm edhe të vdesë.
Duhej ta harronte të sotmen, e të nesërmen, duhej të mbyllte sytë e të mos
shohë eklipsin racor, të mos shohë errë-
sirën e plotë që i kishte bërë diellit të së
sotmes e të së nesërmes Mbrëteria e
Errësirës; ajo që premtoi parajsë për të
gjithë ata që i bëhen roje, kur udhët iu
mbyllën dhe vdekja e mbuloi.
* * *
- Si i pushoi kolla, vazhdoi rrugën i
vetëm duke menduar për fatin e mjerë e
vështirësitë e vocërrakëve.
- E dinte, fare mirë, se Mbretëria e
Errësirës përpiqej që këtyre vocërrakë-
ve, pikërisht në kohë bulëzimesh rinore,
t`jua mbillte frikën dhe mjegullën në ëndrrat e tyre të bardha...
- Ai vetë, të nesërmen me ngjyra ylberi e shihte, të nesërmen e mohuar dhe të dhunuar mbi dymijë vjet nga historia
njerkë...
- Ecte e pëshpëriste dhe melodia e
gjetheve të misrit sikur i mbante ison, sikur harmonizonte mallin e tij me ngjyrat
qiellore të vjeshtës...
- Në atë mall të ndezur në mes të kë-
ngës që zuri ta këndojë me fishkëllimë
ere, iu kujtuan shokët e rënë në fushën e
nderit...
- “Këtë këngë, - tha me vete, - e kë-
ndonin shokët përpara se të drejtojnë
gjokset nga vdekja... Këtë këngë...! Me
këtë këngë në gojë dhe me fishkëllimë
ere, ranë për të varrosur të sotmen e err-
ët, që të mos i zërë dritën të nesërmes
ëndrrimtare...”
- Ai vazhdoi të mendonte për shokët,
për idealet, për sakrificat dhe për tradhtinë dhe pyeste veten e po vetë përgjigjej:
- “Ranë, po ç`panë?!” - mori frymë
thellë. Mendimet e çonin tek shokët dhe
sikur ju fliste të tjerëve: - “Ç`mendojnë ata për këtë të sotme
pa të nesërme?!..” - pastaj përgjigjej:
- “Jo, jo, - u tërhoq paksa nga ky mendim dhe vazhdoi të fliste me veten, -
ata e panë të nesërmen, e panë të ndritur si dielli, prandaj i dolën përpara e i
dorëzuan buqetat me lule...Ata janë vetë
e nesërmja, janë rrugëtimi i shekujve të
gjatë, janë yjtë që s`i errëson dot eklipsi i
përkohshëm i djajve; janë drita që i tërheq brezat drejt shenjtërimit të shpirtit.”
- Besonte aq shumë tek e nesërmja,
ndaj i kishte dhënë të shtrenjtat e të shtrenjtave: rininë dhe gjakun e vet...
- Fëmijët, fluturimthi kishin arritur në-
për shtëpitë e tyre, duke lënë prapa njeriun e dashur të shifrave dhe sytë e djall-
ëzuar të shërbëtorit, që zgjateshin friksh-
ëm si bollë e zezë, për të penguar hapat
e tyre.
- Ata, pasi kishin ngrënë ç`kishin gjetur magjeve, kishin dalur te krasta mbi
fshat, ku takoheshin çdo pasdite dhe ndaheshin në grupe sipas lagjeve, dhe loz-nin me top gjersa binte muzgu i mbrëmjes.
- Ndonjëherë vazhdonin lojën gjer në
kohën kur hoxha i fshatit thërriste ezanin
e parafundit për atë ditë...
- Tek ktheheshin mbrëmjeve nga krasta e stolisur me shkozë e dëllinjë, shfaqej pa pritur fytyra e magjishme e liqenit,
nga i cili kishte marrë emrin fshati i tyre...
- Liqeni, me pamjen e mistershme që
kishte, i mbante ata të ngujuar me orë të
tëra në sytë e tij të kaltër si qielli... Qëndronin e qëndronin, ashtu të magjepsur
e të dorëzuar si përpara një zane të bekuar pyjesh, pa lëvizur, pa pipëtirë, si dashnorë ëndrrash.
- Ashtu sy më sy me të, sikur ndienin
mallin që do t`i ndjekë më pas nëpër
udhët e gjata, e s`do t`i lërë të prehen në
asnjë kënd të botës...
- Buzëliqenasit lindin në ata sy të pë-
rrallshëm të liqenit dhe rriten rrëzë maleve shtatlartë e të pamposhtur. Liqeni, siç
duket, u jep butësinë dhe dashurinë e madhe për shtratin e lindjes, e malet, ato
u japin forcë e qëndresë, në udhët e rënda të jetës...
* * *
- Mëngjesi fillonte me këngët e hershme të gjelit.
- Pa ato këngë të hershme, pakkush
do të dinte t`i niste me kohë punët e rënda të ditës.
- Varfëria, si zonjë e padrejtë, vetëm
hoxhës i kishte dhënë privilegjin të mbajë një orë me qystek të gjatë Anadolli.
Nuk dihej në e njihte hoxha orën apo
zgjohej si gjithë të tjerët me këngët e hershme të gjelit.
- Fundja, askujt nuk i hynte edhe aq
në punë pasja ose mospasja e një ore,
përveç hoxhës dhe disa mësuesve të
fshatit.
- Djaloshit nuk i kujtohet si e matnin
kohën mësuesit që nuk kishin orë, ai
mban mend vetëm fytyrat e tyre të lodh-ura, nga ditët e mbarsura me re të dendura, që s`dihej ç`rrebeshe mund të sillnin...Për të, ndonjëherë bota e tërë shndërrohej ne Buzëliqenas të vogël, e ndonjëherë tjetër, Buzëliqenasi i bëhej si një
botë e madhe e pafund.
- Shihte me dashuri fëmje malet e larta ku kish lëshuar rrënjë fshati atëherë
kur kish lindur dielli i parë... Shtëpitë e
rënditura rreth dy përrenjëve të lashtë, i
dukeshin më të ndritshme se yjtë në qiell... Edhe shkëmbinjtë e bardhë e të
ashpër, përngjanin me pamje kreshnik-
ësh...
- Po liqeni? Eh! Ç`domethënie kishte
për fshatin? Veç një dallgë e tij, veç një
këngë pulëbardhash ...
- Liqeni ishte magjia e lidhjës shpirtë-
rore mes buzëliqenasve dhe tokës së tyre... Pa sytë e tij të dallgëzuar, nuk kishte kuptim as loti më i dhembshur që
vinte nga, “udhët e qabesë”...
Ai ishte i pari i shenjtorëve, të ardhur
nga bestytnitë pagane. Uji i tij shëronte plagët e mallit, shëronte shterpësinë, mbushte me ajër udhët e shpresës; udhë,
që fill e mbarim, kishin brigjet e tij.
- Prej tij i mori fjalët Zef Serembe dhe
thuri gjuhën e dhembjes...
- Me këtë përfytyrim rritej ai, me këto
ëndrra të mbira mes syve të kaltër të liqenit dhe lisave shtatlartë të malit.
- Duke shtyrë kohën pas nga kishte
ardhur, në vitet e tija të brishta, kur sapo
qe ngritur në këmbë, iu shfaqën ca tabllo
të errëta para sysh, të pazakonta për një
fëmijë... Iu ndal udhëtimi i kohës, ishin
tabllo të afërta të përjetimit fëmijëror, kur
rritej ndër ëndrra, ndërsa jeta, jeta ndërhynte me shpatë në dorë, dhe shkilte mizorisht mbi ëndrrat e bardha...
- Që atëherë mendon e s`i hiqet nga
mendja pyetja enigmë: Sa i madh duhej
të ishte Buzëliqenasi, sipas tij, që të pengonte hordhitë e egra të Mbretërisë së
Errësirës, që erdhën një natë me errësirën për të rrëmbyer burimet e ujërave, dhe për ta dënuar fshatin me etje të përjetshme.
- Të përjetshëm duhej ta mirrte dënimin fshati i pabindur ndaj rregullave të
Errësirës. Ajo urdhëronte shpërlarjen e
trurit për të gjithë banorët e Arbërit, pa
dallim moshe, të gjithë duhej të harronin
të kaluarën e tyre, ndryshe ja, i pret: dë-
nimi me etje...
- Por, ky ishte fillimi, kishte dënime
edhe më të egra, më monstruoze: marrja
e nderit dhe dëbimi nga vatrat e të parë-
ve...
- Ç`nuk i pillte mendja e zvetënuar
errësirës!..
- Po bota?
- Ku ishte bota?
- Sa e vogël dukej në sytë e djaloshit
kjo botë e heshtur si fëmijë i trembur nga
ëndrra të trishtuara dimërore...
- Ç`kishte që heshtte bota e bënte sikur s`e shihte gjithë atë gjëmë që duronte mbi trup buzëliqenasi i vetmuar.. Ndoshta nuk kish botë fare pas maleve të fshatit... Ndoshta edhe degët e matanshme të Trungut të Lashtë, lidhur ishin
pas trupit të vet, dhe s`mund të zgjateshin në anën tjetër të tij.
- Sa degë të ndara numëronte vallë
ky Trung?!..
- Sa dhimbje mbante në Shpirt nga
sopatat e shekujve që binin mbi të?!..
- Sa dhimbje kishin të çarat në trup,
që rrinin si gojë të hapura që ulërijnë...
sa, sa, eh, sa pyetje duhen bërë eh, Trung, Trung, si munde të mbesësh në kë-
mbë!?...
- Mbetja jote në këmbë tregon se Zoti
është në anën tënde, në anën e qëndresës. Si s`re kurrë përdhe?!..
- Pra, edhe Zoti edhe drejtësia, janë
në anën e qëndresës...
- Po bota?
- Sërish me botën e pakuptimtë në
mendje, sërish...
- Ku ishte bota, kur kulçedra, që s`u
ngjante më përrallave të gjysheve, erdhi
në fshat... - Ajo ishte e përnjëmend, ajo po gërryente përrenjtë e gurrat, për t`i tharë mullinjtë e bukës dhe për t`i shtruar të pabindurit që po ngrinin krye si njëherë moti
në Malet e Petrinjës, ku lanë të vdekur
dhjetëra taborre të Errësirës.
- Thuhej se: “Uji fle, hasmi nuk fle”.
- Përnjëmend nuk flinte, ishte zgjuar
në mesnatë dhe ishte derdhur si gjarpri i
heshtur që rrëshqet drejt presë së fjetur..
- S`duhet bërë gjumë... S`duhet mbyllur sytë... Gjarpëri atë pret, të na zërë
në gjumë që ta lëshojë lirshëm helmin
në ëndrrat tona, prandaj s`duhet bërë gjumë, ai atë pret...
- Fshati mbante mënd këtë porosi të
brezave të hershëm, ndaj kurrë nuk fjeti,
kurrë s`u zu në gjumë... Edhe kësaj radhe, fshati ishte zgjuar... Zgjuar e duarthatë me këmishat zbërthyer‚ i doli përpara Errësirës. Doli të mbrojë krojet, të
mbrojë gurrat e lashta që ishin frymë-
marrja e tij... Hasmi i njëjtë, me veshje e
huqe të njëjta, kishte ardhur për të na përplasur, për vdekje... Ata s`ishin të etur vetëm për ujë, ata donin gjak, donin të
linin gjurmë të njëjta si të pararendësve
të sojit...
- Ç`ironi, uji i Buzëliqenasit duhej të
shuajë etjen e pafund të Errësirës... ç`ironi...
- U shkelën e u përgjakën të dyja palët... Dyert e burgjeve u hapën anë për
anë... Në të gjitha anët shkonte edhe nami i buzëliqenasve për qëndresën e tyre,
në mbrojtje të asaj pak pasurie që i kish
mbetur, nga dhurata të shumta që u kishte falur Zoti!
- Koha rrëshqiste disi siç thuhej: “Si
zorrët në prush.”
- Askush e asnjëherë s`e mori vesh
kush e sa pagoi Buzëliqenasi, vetëm pse
u përpoq të pengojë hordhitë e çmendura, natën kur shkruhej kronika me gjak...
- E mbushur është tokë e Arbërit me
netë e ditë të errëta... - Qëkur ra errësira e parë mbi këto troje, errësirat të tjera u vargëzuan nga
koha në kohë, nga çasti në çast.
- Në këto dallgë jetonte Buzëliqenasi
dhe pjesa e ndarë e fisit të Arbërit; pjesa
që e kishin këputur nga Trungu kusarët
e Fuqive të Mëdha dhe i ishte dorëzuar
si trofe Mbretërisë së Errësirës për gjakun që kishte pirë në trojet e lashta të Arbërit.
- Gjëma kishte ndodhur shumë kohë
më parë, por gjurmët e saj të gjakut, sa
më shumë largohej koha, aq më shumë
kundërmonin...
- Ndeshja rifilloi aktin në vazhdim të
dramës, një ditë të shënuar vjeshte.
- Njëri nga fshatarët e Buzëliqenasit
kishte vënë në një shtizë të gjatë gjer në
qiellin e shtatë Simbolin e Lashtë të fisit
të Arbërit, dhe e kishte vendosur në majë të minares, që të mund ta shihnin edhe degët tjera të pjesës së hijësuar të
Trungut, por edhe vetë mbreti i Errësir-
ës. - Mbreti, me të parë gjëmën, sa nga
trishtimi që shihte për herë të parë një
qënie aq të çuditshme që kishte hapur
krahët për të pushtuar qiejt e kaltër, sa
nga dyshimi se kjo qënie e mistershme
mund të fluturojë gjer mbi pallatet e tij
për të shpaguar dhimbjet që shkaktoi
Errësira mbi çerdhet e zogjëve të saj, urdhëroi kalorësit e Errësirës ta burgosin
menjëherë fajtorin e radhës, ndërsa qënien aq të frikshme që po pushtonte qiellin, ta dëbojne sa më larg qiellit të Mbretërisë së tij.
- Nisi gjueti e parë...
- Shfrimë dufesh shtazarake mbi njerëz të dyshimtë...
- Të dyshimtë sipas përllogaritjes së
tyre ishin të gjithë arbërorët e moshës
madhore, ndërsa kishte rastisur që, për
hir të sigurisë së lartë të errësirës, të burgosen edhe gra edhe femijë të parritur...
- Si përherë, me ndihmën e ushtrisë
rezerv të shpirtverbërve, u burgosën një grup të përzgjedhurish, si në Buzëliqenas, ashtu edhe në rrethet tjera.
- Udhëheqesi i ekspeditës, një fytyrë-
nxirë, qëndisur me puçrra, kishte raportuar te i pari i Errësirës:
- I dhamë fund lartmadhëri, - kishte
thënë në hyrje të raportit, - i mbyllëm të
gjithë të dyshuarit, presim urdhërin tuaj
si të veprojmë më tej.
- Ai, duke shikuar qiellin me sytë e
bërë prush nga mllefi, nuk përgjigjej, nd-
ërsa shikimi i tij larg në horizont, sikur i
thoshte raportuesit: Hej, i çmendur?!,
Ç`thua? A nuk i sheh si fluturojnë mijëra
shqiponja të reja? A nuk sheh se nuk lejojnë shpendë të tjerë në qiellin e tyre?
- A... më fal Lartmadhëri që ju shqet-
ësova, kthehem më vonë...
- Kur ai deshi të dalë jashtë, pa arrirë
te dera, lartmadhëria filloi rishtas të num-
ërojë shqiponjat, dhe vartësi e kuptoi që
nuk duhej të largohej.
- Fjalët e fundit qenë:
- Qielli nuk pushtohet. - Vartësi provoi të ndërhyjë, ai prapë
të njëjtën fjali përsëriti. Kur vartësi deshi
edhe një herë të thotë diçka, ai e ngriti
zërin me të njëjtat fjalë:
- Qielli nuk pushtohet...
- Zëri doli nga zyra dhe mori koridorit
teposhtë, të gjithë e dëgjuan, policë, hetuesë, shërbëtorë; të gjithë punonjësit e
ngrehinës së Errësirës...
- Shqiponjat vazhdonin fluturimin...
herë uleshin e përgjakeshin, herë ngriheshin e përgjaknin qiejt...
- Ato kishin zënë qiellin e të parëve
dhe mbushnin kthetrat me copë rrufesh
për të goditur thëngjijt e Errësirës në vatrat e Arbërit... Kaltërsia e paanshme ishte e lirë. Shpendi i shenjtë po këpuste
prangat e frikës dhe po ngjitej sërish në
majat e lashta qillore.. Koha zvarritej, por
ecte, ecte... Ecte koha e përgjakur gjer
në fyt! Edhe pikat e shiut, pikonin të përgjakura në vend të lotëve të shterur në
zgafellat e syve e të dhimbjes... - Lufta mes qënies qiellore dhe rojeve
të Errësirës, do të përçonte një ditë flak-
ët në të katër anët e Trungut të Lashtë të
ndarë në dysh, në tresh a në më shumë
copë, diku mes shekujve kopile, kur nën-
ënjerka e shthurur kishte vënë në tezga
pazaresh edhe prapanicën e saj për ta
shitur.
- Kujt duhej t`i themi nënë për pesë-
qind vjet? Kujt ia vumë kokën në preh-
ër?!
- Mirë që jemi gjallë!..
- Kujtesa historike e bënte Lisin edhe
më të vrazhdë ndaj disa të ,,moderuarish” që kërkonin të jetojmë bashkë, nën
një strehë me ,,Mbretërinë e Errësirës”
se gjoja Fuqitë e Mëdha nuk dashkan ta
shembin Ngrehinën që e bënë të parët e
tyre...
- Nuk dashkan ata që na i vranë kujtimet e bukura...
- Qysh atëherë, kur Trungut të Lashtë
iu ngulën thikat e helmuara në trup, kujti-met e vetme të Arbërit janë luftërat dhe
gjaku...
Kur pranverat ia preknin dhimbjet që
të mos vdesë në gjumë, një dorë e fshehur pas Mbretërisë së Errësirës, ia ngulte thikat edhe më thellë, gjer në palcë...
- Është një dhimbje e fortë, kjo ndjenjë ferri, që rëndon si rrasë guri në frymëmarrjen e Arbërit e që është fshehur
në qënien e tij, dhe zgjohet e tregon dh-
ëmbët, sa herë që niset për udhë...
- Dhimbja bashkudhëtare e nderit të
tij...
- Kalimtarët e rastit, dukej se i shmangeshin rrugës për të mos u ndeshur me
të panjohurin e humbur, që kishte pushtuar një shkëmb të ftohtë bri lumit të
rrëmbyeshëm, dhe që ishte shndërruar
edhe vetë në gur po aq të ftohtë e të
pandjeshëm, saqë nuk i ndiente as pëshpëritjet e kalimtarëve kureshtarë e as
gjëmimet e qiellit, që jo rrallë, shpërthenin me breshër e shira të rrëmbyeshëm,
sa vetë lumi. Ai këto nuk i përballonte dhe shtrëngohej të dilte nga shtrati i lindjes, dhe të mirrte udhët nga të mundte
e nga t`i tekej...
- “E ç`barrë mbante mbi supe ky njeri
i frikshëm?” - pyeste veten në heshtje
ndonjë kalimtar...
- Heshtjen e vdekur e prishi një melodi drithëruese që ngjante me zëra kavallesh të largët e që i preku aq shumë
telat e çakorduar të shpirtit të tij, saqë
nuk e vërejti fqiun e tij të afërt tek ecte
udhës me radio në dorë.
- Këngët shpërndaheshin anëve të lumit e përziheshin me këngët e dallgëve
të mallit, që kishin ngujuar Lisin bri atij
shkëmbi të ftohtë që nga orët e para të
mëngjesit.
- Shelgu i vjetër që mbante krahët varur mbi shkëmb, po aq i ftohtë ishte, po
aq i huaj...
- Ai vinte pranë tyre ditë për ditë, dhe
asnjëherë s`u miqësua me ta, përherë të
largët mbetën. - Megjithatë, midis tyre kishte diçka të
mistershme, diçka që ngjante me dashuritë e heshtura, të ngurta, të përjetshme..
Prandaj vinte, se nuk mund të rrinte pa
atë shkëmb e atë shelg të vjetër.
- Lis, o Lis! - i foli fqinji me zë pak më
të lartë se herave të tjera. Ai, si i përhumbur ndër ëndrra të çuditshme, u kthye
me fytyrë nga Shpendi dhe sikur iu prish
qejfi kur e pa fqinji i tij që i kishte ardhur
fare pranë pa e diktuar. Sot donte të ndihej plotësisht i ndarë nga bota që e rrethonte e të fshinte në heshtje pluhurin e
mbledhur mbi sirtarë të kujtesës së mjegulluar; t`i hapë një për një të gjitha fletët
e kohëve të shkuara e të mbledhë në
grusht xhevahirët e shtrenjtë e t`i vendosë në një vend të dukshëm, sado që dhimbje mund të krijojnë zgjimet e ëndrrave
të fshehura në kujtesën e tij të lodhur...
- Tashmë, me ndërhyrjen e Shpendit,
ishte prishur ritmi i ngadalshëm, por i sigurt, i zbritjes shkallë-shkallë, në shpell-at e errëta të kohëve, ku Lisi kërkonte
vetveten e mbyllur...
- Ishte prerë rruga që e shpinte, herë
në kopshtet përrallore të fëmijërisë, herë
në ëndrrat e paanëshme të rinisë.
- Duke dashur ta ndalte kohën atje ku
i pëlqente, atje ku i kishte ngrirë një pjesë e madhe e kujtesës, e nuk gjendej diell që ta shkrijë, ai vinte këtu pranë këtij
lumi e fliste me të gjersa dikush nga kalimtarët ia prishte ritmin e krijuar. Dhe ja,
erdhi dikush...
- Lis! - thirri edhe njëherë Shpendi,
duke dashur së paku një përgjigje nga tjetri që e shihte e bënte sikur nuk e shihte.
- Hë ç`bën aty?!..
- Po i shoh dallgët tek vallëzojnë!..
- Eja po deshe të bëjmë një shëtitje
të shkurtër!
- Jo, jo, vazhdo, jam mirë këtu!
- Shpendi e dinte se nuk duhej ta përsëriste të njëjtën pyetje dy herë, prandaj
u nis pa e zgjatur më tepër. - Tingujt e muzikës mbetën aty diku,
rreth Lisit, rreth shkëmbit të ftohtë.
- Lisi dëgjonte këngët e vendlindjes
dhe zhytej edhe më thellë në dallgët e
mendimeve, ku kërkonte për ta gjetur fillin që me të të thurte lëmshin e madh të
kohëve të zhurmëta të jetës së tij.
- Aty, buzë lumit, sikur flinte diçka, flinte e zgjohej më bujshëm, më kthjellët.
- Si u largua Shpendi, u ul në vendin
e përditshëm, aty rrëzë shkëmbit, dhe sikur iku diku, diku shumë larg.
- Sa çuditshëm, e gjeti atë që kërkonte prej vitesh, atë që i vinte e i ikte vetëtimthi...
- E gjeti në prag të shtëpisë, aty ku e
linte shumë herë dhe kthehej e gjente
sërish.
- Lisi më në fund gjeti portretin e humbur.
- E gjeti djaloshin e burrëruar përpara
kohe...
- Udhët ndoshta‚ që nga lindja i kemi
të shkruara, mendoi dhe vetëtimthi kujtoi nisjen e parë drejt udhëve të panjohura
dhe pafundësisht të gjata.
- Kujtoi çapkënin e papërmbajtshëm
që pa dëshirën e tij, e dërguan prindërit
në qytetin P... për të vazhduar shkollimin
e mëtejshëm, ngaqë në qytetin e afërt të
Buzëliqenasit, shkollimi i mesëm dhe shkallët tjera më të larta të shkollimit zhvilloheshin vetëm në gjuhën e specieve të
zgjedhura nga rojet e Errësirës. Gjuhë
tjetër nuk pranohej, nuk pëlqehej‚ për më
tepër Errësirës i pengonte çdo tingull që
s`ishte ngjashëm me zërat e tyre të kobshëm; me zërat, që produkt të vetëm kishin përbuzjen dhe urrejtjen...
- Duhet të nisesh! - i tha e ëma. Ndë-
rsa i ati ishte në gurbet në një vend të
largët.
- Po nënë, do nisem... - u mbushën
me lot mallëngjimi... Fjalëve ua kishin
zënë shtegun lotët dhe sikur s`gjenin forcë të kapërcejnë mbi atë mall të ndezur,
së paku, të ngushëllonin shpirtin e ndjeshëm të Lisit... - Nuk i pëlqente largimi nga fshati i tij
i dashur, ku kishte mbushur pesëmbë-
dhjetë pranverat e para, prej të cilit nuk
ishte larguar asnjëherë. Ai ishte pragu i
tij i ngrohtë. Kurrë s`e kishte lënë atë prag, që do t`i flinte gjithnjë brenda syve
ngjyrë gështenjë. Atë, tashmë do ta shihte nëpër ëndrra si pejsazh të turbullt,
që dukej sikur ikte prej tij çdo çast e çdo
orë... Ai do të bëhej kryefjalë në kalendarin e ditëve të mbushura me mall, sa
herë do të numëronte orët e mbetura për
t`u kthyer prapë në ngrohtësinë e tij...
- Qëkurse kishte shkuar në qytetin P..
ose, siç i thoshin ndryshe, Qyteti i Gurtë,
secila ëndërr me të njëjtën pamje i shfaqej: malet, fushat, liqeni...
- Ndonjëherë ndryshonte rendltja, por
gjithnjë, gjithnjë, këto pejsazhe pushtonin ëndrrat e tij. Kishte raste kur liqeni i
shfaqej si nuse lëneshë, e malet bëheshin kulla me shumë kate dhe brenda
odave dëgjohej kënga e pleqve të lashtë; kënga që bënte thirrje për t`i vënë gjoksin erërave që frynin me tërbim në të
katër anët.
- Lëmenjtë, edhe pse kishte hyrë vjeshta që moti, në kohë shirash i shihte...
pastaj grumbuj drithërash të artë si grumbuj shpresash të varura mbi supet e
koves shihte...
- Kur zgjohej, i duhej një copë herë të
vinte në vete, nga gjithë ato ëndrra të
përsëritura, që i mbushnin me mall zbrazëtitë e netëve të gjata të djaloshit shkollar, por akoma të mbyllur në esencën e
një fshatari fanatik, që kërkonte dituri,
duke bartur ëndërr më ëndërr idilizmin e
vendlindjës.
- Qyteti i Gurtë, me pamjen e çuditshme të kohëve të largëta, në fillim, iu duk
si tabllo e varur në muret e kështjellës së
Arbërit, që lëkundej nga njëra kohë tek
tjetra, për të prekur kujtesën e përgjumur
të truallit dhe të fisit...
- Ditët vraponin.. Ato iknin pas kohës.
- Lisi bëhej gjithnjë më i madh e më i
dukshëm. - Ai tashmë natyrshëm u përshtat me
mrekullitë e qytettit P... kishte filluar t`u
shtrohet mësimeve dhe të shihte sa më
pak ëndrra, përveç kryeëndrrës, të kthehej në fshat i shkolluar dhe të hapte edhe atje një shkollë të ngjashme me këto të
qytetit P... që të mësonin fëmijët e atjeshëm, gjithë atë që mësonte ai nga mësuesit e rinj.
- Lis, mos ik pa mua! - u dëgjua zëri i
shokut K... - Sa t`i mbaroj ushtrimet në
piano, do të vij...
- Mirë, - tha Lisi - do të të pres poshtë, përpara ëmbëltores. Zbriti udhës së
gurtë drejt qendrës...
- Atje e priste shoku Sh... i cili kishte
dalur një orë më përpara për t`i pritur
shokët, të cilët do të vinin për t`u bashkuar me mizëritë e gjata njerëzore, që ecnin rrugëve të qytetit, si kolona krushqish
të lidhur dorë për dore, që nga lashtësia
gjer në mbrëmjen e sontme... - Ishte festë nëntoresh, festa e parë
që e përjetonte në bulëzimet e jetës së
tij.
- Për herë të parë në këtë festë shihte aq flamuj kuq e zi me shkabën dykrenore në sfond. Ishte festa e parë që mori
në gjirin e zjarrtë djaloshin e papërmbajtur.
- Kjo festë i ndenji pranë në dasma e
në morte. Festë, që e mori me vete e kurrë më nuk e lëshoi entuziazmi i saj.
Ecte rrugës me shokët, e ndiente një
kënaqësi, një zjarr në gji... Qytetin e tërë
e kishte në sy... Qytetin e tërë e shihte
dyngjyresh.
- Tjetër ngjyrë nuk futej në sytë e mbushur me lotë... lotë të sjellur nga vendlindja e largët...
- Tashmë s`qan nga malli! Tashmë
s`ndjente mall! As mall për liqenin, as
për Buzëliqenasin, tash ndjente diç tjetër, diç të pashpjegueshme... - Edhe pse e njihte veten për të fortë,
brenda kishte dridhje, sikur po lëkundej,
sikur do përplasej...
- Megjithatë, e mblidhte veten e fluturonte nëpër udhët e gurta.
- Dikur u ul, u ul në një kënd e s`i ngopte dot sytë!
- Kurrë s`kishte parë bukuri të tillë, që
kënaqte aq shumë dhe që e shijonte
shpirtërisht.
- Shiko! - i thoshte vetes, - shiko e mbaj mend!..
- Mbushej shpirtërisht gjithnjë e më
shumë me kënaqësi dhe i thoshte vetvetes:
- Këto pamje duhet t`i çosh në Buzë-
liqenasin tënd!..
- Eh... si do t`i shpjegonte me fjalë
pamjet që i ngrinë në sy.
- Kush do ta kuptonte këtë mrekulli
që do ta bartte ai nga qyteti P!..
- Lis! - i thirri dhe iu afrua Shoku i tij
Sh... dhe i tha: - Për tilla pamje që shohim ne, për
herë të parë sonte, vëllezërit e mi, dy më
të mëdhenjtë, kanë vuajtur me vite nëpër
burgjet e kësaj fare të keqe...
- Dhe shau aq ndotur sa edhe vetë u
turpërua nga fjalet që tha...
- E di, e di, por duhet të them edhe
unë diçka: Ata që vuajtën për këtë popull
do të jenë përherë të nderuar, por rruga
jonë nuk mbaron këtu, nuk mbyllet tek
dyert e burgut, ajo është e gjatë, kushedi
gjer ku, prandaj duhet të mbledhim mendjen dhe të shikojmë se ç`duhet bërë më
tej... Nuk do të rrimë duarkryq e të num-
ërojmë plagët përderisa e kemi hasmin
brenda oborrit... Kur ta shporrim nga pragu ynë edhe mbetjen e fundit të tyre,
atëherë do t`i themi e do t`i shkruajmë të
gjitha ndodhitë e hidhura një për një, që
brezat e ardhshëm të dinë në ç`rrugë kanë ecur të parët e tyre.. Të dinë se ç`i
dhanë dritës së lirisë që ëndërrohet brez
pas brezi; të dinë gjithë atë që duhet të
dinë. Dhe të besojmë se ata do të dinë ta ruajnë atë që do t`ua lëmë ne trashë-
girn. E, mos e thëntë Zoti, që këto rrugë
të mbesin të hapura, mos e thëntë Zoti!..
- Fjalia e fundit mezi i doli nga goja,
mezi u shkul nga fundi i shpirtit, megjithatë, e tha...
- Ne qytetin P... Lisi kishte mësuar se
si shfaqen shenjat e para të shpirtverbë-
risë dhe ç`është në të vërtetë kjo sëmundje...
- Këtë e kishte kuptuar nga shpjegimet e një mësimdhënësi, që ishte po aq
gojëlëshuar, sa njeriu i shifrave në Buzë-
liqenas...
- Sipas asaj që kishte dëgjuar nga m-
ësimdhënësi, dilte se edhe në rrethin e
tij të gjakut, kishte të prekur nga kjo së-
mundje e rëndë.
- Lisi i etur për të mësuar sa më shumë e pyeti mësimdhënësin e tij:
- Cilat mund të jenë shenjat e qarta
që dëshmojnë se i prekuri s`ka kthim prapa? - Mësimdhënësi pa u hamendur ishte
përgjigjur në mënyrë të thjeshtë:
- Ata që preken nga kjo murtajë, që
në orët e para pësojne amnezi të plotë,
domethënë, harrojnë kush janë, nga vijnë e nga shkojnë! Harrojnë gjakun e fisit
dhe janë në gjendje ta shesin për një lirë
të njollosur të gjithë gjakun e damarëve
të fisit arbëror.
- Lisi, gjithnjë e më shumë, po mësonte shumë të panjohura që dilnin nga koha e mbarsur. Filloi të sjellë në mendje
të prekurit e mundshëm nga kjo sëmundje. Nisi të persiaste. Filloi t`i numëronte
sa ishin e kush ishin?.. Cili?.. Pse, pse?..
Kujtonte sjelljet e pazakonshme të tyre,
që përputheshin plotësisht me fjalët e
mësimdhënësit, dhe identifikonte pastaj
emrat e tyre.
Ata nuk hanin as nuk pinin më si të
tjerët, nuk visheshin si të tjerët, madje
edhe të qeshurat i kishin ndryrë e shuar.
Kur përqeshte dikush në ndonjë rast ndonjërin nga rojet e Errësirës, ata ndrysh-onin e bëheshin më të zinj se bloza e
oxhakut të papastruar. Kur shpirtverbërit
merrnin nëpër gojë ndonjërin nga të pabindurit e fshatit qeshnin e gajaseshin aq
shumë sa të pështiroseshin jo vetëm ata
por edhe tërë rrethi i tyre.
- I gjeta, - tha me vete, - i gjeta, ata
janë...
Ishin ata që silleshin si të zaptuar nga
qoftëlargu, kur permendej madje edhe
një emër i atyre burrave që s`e njihnin
për mbret në Buzëliqenasin e tyre, as të
parin e as të fundit qënie të Mbretërisë
së Errësirës.
- I gjeta, - pëshpëriti sërish më vete!
- I gjeta, ata që s`janë më as të fisit e
as të vetvetes, ata që kanë dalur e kanë
ikur nga lëkura e vet...
Sëmundja kishte ardhur dhe ishte përhapur bashkë me ardhjen dhe me vendosjen e rojeve të Errësirës në këto anë.
Sipas këtij zbulimi, duhej të gjithë banorët e Arbërit, të ngrihen e të luftojnë, që kjo murtajë të kthehet në vendin e origjinës, ndryshe, nuk i dihet e nuk i dihet...
Lisi u lëndua rëndë nga ky mendim i trishtuar dhe e dëshpëronte fakti, se sëmundja nuk kishte shërim të plotë.
Ai që vendoste të shërohej, duhej ta mohonte shpirtin që e kishte munduar, dhe
pas një rituali të ardhur nga vendet arabike, të futej në një shpirt tjetër të shpërlarë nga të gjitha mbetjet e mëkateve.
Përpara se të fillonte rituali, i sëmuri duhej të pranote të gjitha të bëmat e veta
djallëzore, si përpara fisit ashtu edhe pë-
rpara Zotit.
Rituali fillonte me pirjen e ujit të bekuar,
me të cilin, më pas shpërlahej edhe trupi...
Mirëpo, trupit i nevojitej edhe një procedurë torturuese fizike, të cilën e kryenin
njerëz të zgjedhur që i njihnin lutjet e ve-
çanta dhe dinin si ta bënin përzënien e
djajve nga trupi dhe nga shpirti i zaptuar.
Shpirti ndodhte që shërohej, varësisht
nga thellësia e bindjës së të penduarit, po shenjat e zeza nëper trup, mbeteshin
të njëjta gjatë gjithë jetës.
Pas rikthimit në fisin e vetë, ata i priste
edhe rreziku i përhershëm nga rojet e Errësirës, sepse ato, vetëm me mbetje të
tilla ushqeheshin...
Kur dikush prej të sëmurëve provonte të
shërohej, ata e copëtonin dhe e hanin të
gjallë, njësoj siç e hanin hienat e fshehta
prenë e tyre.
Të paktë ishin të sëmuret që provonin të
futeshishin në sprova te tilla...
Gjer më sot, nuk njihte askush ndonjë të
shëruar, perveç fjalëve që qarkullonin
poshtë e lartë për këtë lloj shërimi.
Një luftë të tillë, dukej e pamundur se,
mund ta bënin shpirtverbërit e dërmuar,
megjithatë, thellësia e pafundme e shpirtit të njeriut, lë vend për të besuar edhe
ne mrekullitë e përfolura.
* * * Po afrohej fundi i gjysmëvjetorit të parë
shkollor dhe Lisit i duhej më shumë kohë
për mësim, ndaj edhe përpiqej të harronte gjithë atë që kishte dëgjuar e mësuar
nga mësimdhënësi i tij për murtajën e
turpit, sepse natyrshëm donte të kishte
nota sa më të mira, për t`i gëzuar edhe
prindërit, të cilët përveç mallit, kishin
edhe merakun se ç` nota do të kishte
dhe si...
Zgjohej heret, hante diçka që kishte mbetur nga darka dhe ikte si me vrap në
shkollë. Të ecurit e tij linte përshtypjen e
një provinciali të pandryshueshëm.. Ecte
sikur donte sa më shpejt të arrijë në cakun që synonte e të lërë pas krahësh
gjithë ato imazhe që ia zinin rrugën që
ndiqte, rrugën që ëndërronte ta permbyllte sa më parë. Shokët e dhomës, që i
kishte edhe shokë klase, për të qenë në
hap me të duhej nga pak të vraponin e
kjo u shkaktonte shpesh të qeshura shoqërore. - Më ngadalë Lis, nuk ikin muret e
shkollës, as ne nuk jemi kujdestarë dite
sot, - e ngacmoi njëherë shoku tij K... i
cili e kishte pak më vështirë për ta ndjekur, ndërsa shoku tjetër Sh.., ishte këmbëgjatë dhe sigurisht ndiente kënaqesi
kur ecte në hap me Lisin...
- Si the? - bëri kinse s`dëgjoi Lisi.
- A di çfarë Lis, - vazhdoi K..., do të
më duhet të t`i lidh hapat me litarë aq sa
unë zakonisht i hedhi hapat që të mos
rend pas teje më si një fëmijë... Të qeshurat e tyre tërhoqën edhe vëmendjen e
kalimtarëve. Dikush e kthente koken, dikush shihte punën e vet, ndërsa ata qeshnin pa vërejtur sytë e te tjerëve. Lisi
ishte mësuar të ecte nëpër rrugicat e
fshatit ku të gjithë duket sikur vrapojnë
pas dikujt.
Është vetë gjallëria e jetës ajo që i shtynë njerëzit të shpejtojnë hapin e të duken sikur fluturojnë, sikur ngjiten në drejtim të qiellit për të zbuluar fshehtësitë e
natyrës. - K... dhe Sh..., shokët më të mirë të
Lisit, përpiqeshin ta mësojnë të ecurit si,
qytetar mirëpo ai, si për inat, nuk hiqte
dore nga stili që i vinte nga fëmijëria e tij,
dhe cila i dukej gjithnjë e më e largët.
Ata ishin bërë një treshe e pandashme,
dhe gati i tërë qyteti i njihte më shumë si
treshe se sa sipas emrave që kishin.
Kjo lidhje e ngushtë e tyre kishte rënë
edhe ne sytë e rojeve të Errësirës që
sorollateshin qytetit poshtë e lartë, vet-
ëm se këtu, për dallim nga vendbanimet
e ‚‚treshes” Errësira ishte më e matur,
më e tërhequr; këtu ishte pak më ndryshe... Ndoshta shqiponjat që ngriheshin
kohë pas kohe në qiell, e kishin detyruar
Errësirën të tërhiqet pak menjanë, për të
lënë përshtypjen e një paqejeje që ndillte
kob, që ndillte vdekje...
Ndryshimi mes Buzëliqenasit dhe qytetit
P... e kishte pushtuar të tërin, dhe s`dinte ku të kërkonte edhe një shpjegim e të
mos dëshpërohej, si i ndodhi me atë,
murtajë turpi.. Duke u menduar e duke hedhur hapat e shpejtë që ndonjëherë
nuk shihte as nga e çonin, sikur ndiu një
zë të njohur. U kthye dhe ndeshi drejt e
në sytë e thellë e të zinj të mësimdhënesit të tij, të cilin tanimë e kishte edhe mik.
- I ngrinte bebëzat e përlotura nga pluhuri i hollë që ngrinte era e lehtë nëpër
qytet...
- O Lisi! - tha ai si i çuditur dhe pyeti:
- Si dukesh, a je mirë?...
- Mirë, profesor, mirë jam...
Gjatë të folurit, Lisi pati ndërprerje, prandaj vërehej qartë një shqetësim i tij.
Mësimdhënësi, e rrembeu për krahu si
një fëmijë, të cilit sikur s`kishte kohë t`i
shpjegonte asgjë dhe vazhdoi të ecte
me të pa e pyetur fare. Ai e dinte se ngurrimit të Lisit do t`i vinte fundi, ndaj edhe
vetë, sikur iu dorëzua rrjedhshmërisë së
natyrshme.
Përpara se të arrinin te shatërvani Lisi
nisi t`i shfaqte shqetësimin mikut të tij
për të gjitha pyetjet që kishte mbledhur
nëpër qytet kohët e fundit, e që nuk ishte në gjendje për t`i kuptuar qartë dhënë
përgjigjen e duhur.
- Lis, të gjitha i mora vesh, dhe tash
më dëgjo me kujdes: shqiponjat, anembanë Atdheut, të njejta janë, - tha dhe sikur pushoi një çikë e pastaj vazhdoi:
- Në këtë pjesë duken pak më të
heshtura rojet e Errësirës, jo se jemi të
ndryshëm këtu, madje edhe rojet e Errë-
sirës njësoj janë, si edhe atje në anën tjetër, ku jetoni ju, prandaj nuk thuhet kot:
“Të gjithë derrat një turi kanë.” Këtej
edhe numri i shqiponjave është më i
madh, por edhe rojet e Erësirës e kanë
më vështirë për ta kontrolluar një front
shumë më të gjerë se atje. Sidoqoftë
nga Tivari në Manastir shqiptarët janë të
pushtuar. Pra, siç e sheh, ne jemi të njejtë, ashtu siç i kemi edhe pushtuesit e
njëjtë.
Sulmet e tyre kohë pas kohe, në pjesë
të ndara dhe të zgjedhura prej tyre, mjerisht kanë dhënë rezultate. Kjo për ne
s`do mend është e hidhur, por ne duhet t`i vëmë gishtin kokës, ne duhet t`jua
imponojmë terrenin dhe kohën, atëherë
kur ne mund të përgaditemi për të luftuar, e jo ata...
Ne duhet ta bëjmë punën tonë. Ne duhet t`jua bëjmë të pamundur armiqve tanë
realizimin e planeve të tyre, prandaj duhet të bashkohemi dhe t`iu japim goditjen e fundit dhe vendimtare.. Në qoftë se
nuk e bëjmë ne bashkimin, do ta bëjnë
brezat e ardhshëm, por, pa dyshim fare
para atyre brezave, do të jemi të turpëruar: mbaje mend këtë!...
Pas përfundimit te vitit shkollor, Lisi ishte
kthyer në vendlindje më i rritur dhe më i
pjekur.
Rrugen e kishin bëre bashkë me shokët
K.. dhe Sh.. Kur ishin ndarë në qytetin
T... asnjëri s`i kishte bërë ballë lotëve.
Kishin qarë si fëmijë e po si fëmijë ishin
përqafuar gjatë, duke uruar që sa më
shpejt të takoheshin në qytetin P... cili
tashmë i kishte përvetësuar aq sa u bë-
hej se e kishin si vendlindjën e dytë. - Mos harro Lis, adresën time e ke,
më shkruaj sa të mbërrish. . .
- Mirë K... - iu pergjigj Lisi, ashtu mërzitur, por pa u hamendur me atë mikpritjen tradicionale arbërore ju tha:
- Në qoftë se keni kohë ejani ndonjë
ditë edhe të rrimë bashkë edhe ta shijoni
bukurinë e Liqenin tim.
- Mirupafshim!
- Mirupafshim! - u dëgjua zëri i njëkohshëm i shokëve që mbetën prapa, ndë-
rsa zhurma e motorit të autobusit i mori
me vete fjalët që u thanë pas përshëndetjeve. Ato i treti në ajrin e ndotur...
Në fshat kishin fiiluar të korrat, dhe Lisit i
ikte koha më shpejtë se ç`kishte menduar.
Ia kishte ënda të rrinte aty ku kishte
lindur e përjetuar gjërat më të bukura të
jetës, por gjithashtu i vinte mall tash edhe për qytetin P.., ku iu kishte rritur edhe
shtati, ku madje e kishte hapur edhe një
kapitull të ri: atë më të ndjeshmin e jetës.
