MËNGJESI I HERSHËM (Roman)

1
Kah përfundimi i klasës së gjashtë, Betimi
sikur nëpër mjegulla e kërkonte vrullin e tij të
dikurshëm, mbase shkakun e kësaj degdisje në
plogështim as vetë nuk e dinte. Pllakosja e kësaj
hije të rëndë, atë e kishte shoqëruar edhe gjatë
përmbylljes së asaj dite të fundit të vitit shkollor.
Ndonëse i tëri ishte mbërthyer me një mallëngjim
të zjarrtë, që ishte shoqëruar me amulli e ligështi
në ditët që do të rridhnin, ndoshta mund të parandiente diçka, por i tëri ishte i hutuar prej kësaj
gjendjeje rraskapitëse, mbase gjeneza e kësaj
mjegullnaje, për muaj të tërë do të mbetej nën
thundrën e së panjohurës.
Ishte traditë e hershme, që në ditën e fundit
të vitit shkollor të gjithë nxënësit, së bashku edhe
me arsimtarët e tyre, të tuboheshin në një klasë
dhe në një vullnet të njësuar, që sa më këndshëm
t’ia vendojnë kapakun atij udhëtimi, atij konglomerati i cili ishte i stërmbushur me vlera të
llojllojta, vlera që lulëzonin në sfondin e quajtur
dituri, korrje kjo e frytshme që do të zhvillohet në
një atmosfere festive, mbase për vite të tëra do të
përshkohej si një kremtim i hareshëm, ndonëse
po lihej pas një betejë e mbushur përplot ngadhë-
njime, betejë që paralajmëronte fitoren e asaj lufte,
mposhtjen e injorancës, ngadhënjimin e diturisë
dhe shporrjen e përtacisë, kështu duke hapëruar
drejtë veprimtarive, që si synim i kishin majat më
të larta të suksesit.
Pas vallëzimit dhe humorit të mbushur
përplot shije, vinte momenti aq shumë i padëshiruar nga të gjithë, nuk kënaqeshin me faktin se i
priste një pushim tre mujor, pushim ky që
përkonte me stinën më të mirë të vitit, ku çarçafi i
gjelbër sipër tokës me energjinë dhe bukurinë e
tij, do t’i kënaq të gjithë krijesat në tokë, stinë që
sapo kishte larguar një çarçaf me një ngjyrë e me
një shije tjetër, që krijesat nën atë mbulesë, veç-
mas krijesa e quajtur njeri nuk e admironte edhe
aq. Madje ajo kënaqësi e asaj dite, mes tjerash ia
kujtonte edhe anën tjetër të medaljes, ku përgjatë
tërë vitit kishin qenë të mbërthyer me kolorit
vështirësish dhe mundimesh, por të gjitha këto të
përshkuar me korrje të begatshme dhe shpresë
për ditë më të ndritura.
Rëndomë, kështu kishte ndodhur edhe me
gjeneratat e tjera. Gjatë gjithë vitit shkollor përjetonin aq raste e evenimente mbresëlënëse, saqë i
gjithë ky mozaik vlerash, sikur rrënja e etur që
kërkon ujin, me ngulm e kërkonte pjesën e kujtesës afatgjate, duke i hapur kështu shtigje në të
ardhmen edhe nostalgjisë, ngaqë përmes saj më
lehtë dhe më denjësisht do të mund ta ruanin të
freskët të sotmen e ëmbël.
* * *
Bënte shumë vapë, ishte ditë korriku, ditë
që dukej se edhe dielli e kishte përzgjedhur prej
ditëve tjera, mbase për t’u mishëruar me të gjitha
krijesat që me padurim i prisnin rrezet e diellit,
rreze që u shoqëronin me ngazëllimin e tyre.
Betimi ashtu i lodhur për enigmën e kësaj
mërzie dhe për pasojat e këtij plogështimi, rrinte i
shtrirë në divanin e tij të zakonshëm, dukej sikur
qëndronte ndërmjet gjumit dhe dremitjes, ku
edhe pse prej jashtë dëgjonte një zë paksa të thërrmuar, - kështu të paktën ai perceptonte, sepse me
një zë të kthjelltë e të mprehtë po e thërriste
shoku i tij, - Suejbi. Në detin e meditimit të thellë
që mbrëmë ishte zhytur Betimi, vështirë e kishte
të vinte në vete, për t’u përshëndetur kështu me
divanin që dikur ishte sinonim i pushimit dhe
grumbullimit të energjisë për aktivitetet që të
nesërmen e prisnin, ndërsa kohëve të fundit edhe
pse qëndronte gjatë i shtrirë në të, një gjë të tillë
tanimë e urrente, sepse duke menduar aq thellë
për gjëra pothuajse të parëndësishme, humbiste
kohë për gjërat të tjera që realisht duhej menduar.
Duke e futur kokën nën jastëk, mendonte se zëri i
cili dëshironte ta privojë prej asaj amullie do të
largohej që andej, jo që nuk dëshironte të takohej
me kumbuesin e atij zëri, porse dëshironte që
ende të notojë nëpër ato ujëra që e kërkonin
ishullin e shpëtimit, kurse në fakt, përmes kësaj
kotësie, Betimi nuk kërkonte gjë tjetër, pos
ishullin që nuk ekzistonte fare.
Meqë zëri s’kishte të ndalur së thirruri,
Betimi i largoi duart që e kishin shtrënguar jastë-
kun, për ta shikuar kështu orën, mbase tiktakun e
asaj ore as që e kishte dëgjuar atë natë, qoftë edhe
nëse ritmet e saja mund të dëgjoheshin në dhomën tjetër. Kur e pa se paska kaluar gjysma e
ditës duke mos bërë asgjë konkrete, pa një pa dy
vishet me shpejtësi, duke mos mbajtur fare llogari
për pedanterinë e rrobave, ashtu nxitimthi del
prej dhomës së tij, që ishte shndërruar në vend
meditimi, mbase duke e braktisur dhomën vetë-
timthi aludonte në braktisjen e atyre mendimeve
të deriatëhershme, që realisht më shumë i
perceptonte si halucinacione, sesa si mendime të
rregullta.
Shoku i tij, tanimë kishte filluar të parandiejë se diçka nuk është në rregull me Betimin,
por aktronte gjoja se nuk dinte gjë. Si rrjedhojë e
kësaj paqartësie, Suejbi nuk përton dot që t’ia
fillojë ngarendjes së tij zbuluese, mbase e dinte se
Betimit është vështirë t’i nxirrej diçka e fshehtë,
aq më shumë kur bëhej fjalë për diçka, që edhe
për atë ishte misterioze.
Suejbi, - shoku i tij i ngushtë, ishte shumë i
afërt me Betimin, madje e kishte shok shtëpie,
familja e Suejbit kishte një respekt të veçantë për
Betimin, mbase Suejbi ishte një djalë me temperament bukur të fort, kështu që familja e tij ishte
fort e interesuar se me kënd po shoqërohet. Suejbi
kishte edhe shokë të tjerë, po ashtu që i konsideronte shumë të afërt, për dallim prej Betimit të
cilin e kishte shok të fëmijërisë. Shkëlqimi, Arbëri
dhe Noli ishin tre shokët e tij të ngushtë, mbase
këto ishin edhe shokët e Betimit.
- Suejbi filloi t’i rrëfejë për përditshmërinë e
tij, duke pasur kështu një ndjesi se po ecte në fijet
e perit të hollë, i tregoi për romanet që është duke
i lexuar, me theks të veçantë, ia përmend romanin
“Trëndafili i zemrës” dhe “Lulja e kujtimit”,
romane që për subjekt trajtimi e kishin dashurinë
e zjarrtë ndërmjet dy të rinjve, por puqja dhe
jetësimi i asaj dashurie kishin kaluar nëpër
rrugica e rrugë shumë tragjike. Pas këtyre fjalëve,
Suejbit i interesonte reagimi i jashtëm i Betimit,
por më këto, edhe përmendja e këtyre romanëve
aspak nuk ia tërhoqën vëmendjen, romane që
Betimi para një viti i admironte me zemër.
Kjo ishte një metodë fillestare e projektuar
prej Suejbit, e cila kishte për qëllim identifikimin
e kësaj mjegullnaje që kohëve të fundit e kishte
përqafuar Betimin, madje spikama e gjithë kësaj
ishte se mos vallë Betimi është zhytur në malin e
dendur të dashurisë, edhe pse Suejbi fort mirë e
dinte se Betimit çështja e dashurisë as për së largu
nuk i interesonte. Shpesh edhe talleshin shokët e
tij me atë, kur ishte fjala për dashurinë, mbase ai
në atë kohë më shumë i admironte veglat e
hekurta për ushtrime trupore, sesa mbresa për
bukurinë e ndonjë vajze. Për nga karakteri ishte i
ndrojtur, madje në ditët shkollore shoqet e klasës
i mbronte prej rrugaçëve, që tërë ditën silleshin
vërdallë shkollës, jo për diçka tjetër, por që në
mënyrë të përkryer dhe barbare të mund ta joshin
ndonjë vajzë ende të njomë e pa mëkate, mbase të
mëkatuar prej prindërve të tyre me heshtje në
vend të këshillave, duke i gravituar të gjorat
kështu në greminën e fatalitetit të jetës. Betimi u
brengoste tej mase për fatin e shoqeve të klasës së
tij, këtë nuk e bënte për diçka tjetër, por ngaqë i
respektonte shumë ato, mbase dikur edhe shoqeve iu kishte bërë halë në sy, duke e tepruar kështu
në mbrojtje, ku një ditë prej ditëve, njëra prej
shumë shoqeve të tij, që e ndiente veten sikur po
kontrollohej prej ndonjë diktatori, pa nguruar dot
dhe disi e nervozuar iu drejtua atij: - ju lutem, të
gjithë ne kemi prind e vëllezër, ndaj nuk kemi
nevojë për kontroll të askujt!
Këto fjalë të shoqes së tij, ai i pranoi sikur
bombë që pritej sa ora të eksplodojë, qëndronte
sikur nën gjemba, i dukej se gjevreku që ishte
duke e ngrënë iu bë gumë e rëndë që s’shkonte
dot te poshtë. Kësisoj, u ndje tepër i ngushtuar
për atë që më parë e kishte bërë, si dhe prej atij
çasti vendosi që tutje më askujt të mos i përzihet
në çështje private. Porse kësi lloj brengosjeje,
Betimi më shumë kishte artikuluar prej naivitetit
sesa për ndonjë send tjetër, por këtë e kuptoi në
mënyrë të kristaltë, që atëherë kur shoqja e tij e
qortoi rëndë për ato veprime, siç i quante ajo -
diktatoriale.
Pasi që, veprimet e Betimit si rrjedhojë e atij
plogështimi enigmatik, kishin filluar edhe shokë-
ve të tij me të madhe t’i binin në sy, mbase për hir
të asaj se Suejbi e kishte shokë të ngushtë, vendosi
që drejtë ta pyes se çka nuk është në rregull me të.
- Betim, kohëve të fundit nuk dukeni mirë,
ndaj do më lejoni që t’ju pyes se çfarë është duke
ndodhur me ty?
- Besa sikur ta dija, fillimisht një pyetjes së
këtillë do t’ju kisha përgjigjur vetës time! - me një
tonë të qetë e gjakftohtë u përgjigj Betimi.
Pas kësaj përgjigje, sa të qartë aq edhe të
komplikuar, disi Suejbi u ndje i ngushtuar, ai
frikësohej se mos vallë në vend që t’i ndihmonte
shokut të tij, ai më tepër mund ta kishte rënduar
atë.
- Më falë që të pyeta, nuk e kisha për ndonjë qëllim të keq, por thjeshtë dëshirova të
mishërohen edhe unë me problemin tënd, - ia
ktheu Suejbi.
- Jo, jo s’ka gjë, në fakt bëre mirë që më
pyete, të paktën së bashku mos po e detyrojmë
shpirtin tim që të tregojë se çfarë në të vërtet është
duke u pështjelluar brenda kësaj epruvete të
gjallë, mbase vuajtjet unë po i përjetojë e jo ai, -
duke qeshur i shprehu mirënjohje Suejbit.
Pasi shkëmbyen ca fjalë që kishin të bënin
me gjendjen aktuale të Betimit, bisedat përsëri u
shuan në monotoninë e përbashkët, duke i dhënë
mundësi që Arbëri të paraqitet si prishës dhe
thyes i asaj monotonie, që nuk përkonte fare me
natyrën e dy shokëve të ngushtë, pavarësisht
rëndesës së problemit.
Arbëri, i cili si zakonisht ishte në humor të
mirë, ende pa u takuar mirë me shokët e tij, duke
e thyer kështu edhe një rregull, që përkonte me të
përshëndeturit për dore, i cili shërbente si hyrje
për bisedat dhe veprimet e mëtutjeshme, të dyve
iu drejtua me fjalët:
- Sa tandem i mirë që dukeni, aq mirë
dukeni sa që i treti mund t’ia rrënojë këtë bukuri
antike, ndaj unë si një njeri me material modern
në mesin tuaj, mund të dukem sikurse biçikleta e
Shkëlqimit në mes të gropave, - ha, ha, ha, si
zakonisht plasi gazi prej batutave të Arbrit, duke
e begatuar çastin e takimit me kësi lloj psherë-
timash, që sinjalizonin se tutje bisedat do të
rrëmbeheshin prej humorit.
- Por edhe gropat i kanë të mirat e veta.
Kafshët dhe shpezët e gjitha llojeve pas shiut, pa
mos u munduar fare mund ta shuajnë etjen nëpër
ato gropa të mbushura me ujë, besa nëse ndonjëherë bëhet luftë nëpër këto treva, atëherë do ta
kemi shumë lehtë të fshihemi prej plumbave, -
foli Suejbi, mbase dëshironte që edhe ai të futej në
oazën e shakave të Arbrit.
Porse, këto fjalë të Suejbit edhe pse të thëna
krejt në spontanitet, sikur ylli polar që paraqitet si
pikë orientuese e detarit, ashtu edhe kjo ndrydhje
e shakasë, si duket dalëngadalë po e zbulonte të
fshehtën e mërzisë së Betimit. Kështu që fjalën
luftë, ai nuk mund ta gllabëronte dot, edhe pse
s’ishte ndonjë fjalë e re në fjalorin e tij, por kësaj
here me të ndërmendur fjala luftë, Betimi reagoi
sikur ta ketë prekur dikush me mashë që me orë
të tëra po nxehej në gacat që ishin përgatitur për
përzhitjen e mishit, madje pas këtij ngacmimi
sikur iu pështill diçka prej brenda dhe sikur i
pëshpëritej diçka e panjohur nga jashtë, kësisoj i
tëri humbi në vegim, por prapë duke mos e
kuptuar plotësisht se çfarë në të vërtet ishte duke
ndodhur!
Ndonëse, mund ta parandiente se në Kosovë kishin filluar përgatitjet e para për një luftë
çlirimtare, mbase familja e madhe Jashari, sikur
po bëhej gati për kurban të këtij atdheu, duke
udhëtuar kështu në një vend të përjetshëm që
edhe vdekja do të vdiste, ngaqë çështja reale
shqiptare ashtu po e kërkonte.
Në përsiatje të këtyre brengosjeve, shakave
dhe mistereve, këta tre u ndanë, duke mbetur
gjithsecili i kënaqur me bisedat që i zhvilluan.
Betimi si dukej, pas përmendjes së fjalës
luftë, gradualisht filloi ta hedhë hapin e parë
drejtë ndriçimit të asaj brenge, për të cilën nuk
dinte asgjë, mbase nuk e dinte edhe si ishte
mishëruar në përditshmërinë e tij, madje as si të
degdisej prej saj, ndonëse ishte bërë një digë e
çeliktë në shtegtimet e tija të mëtutjeshme.

2

Në mëngjesin e hershëm të fillimvitit 1998,
Betimi me biçikletë po kthehej prej fshatit
Orizare, pasi që mbrëmë kishte qenë mysafirë tek
halla dhe nipat e tij. Nuk kishte shkuar bujshëm,
por nipat e tij assesi nuk e kishin lëshuar, kishin
dëshirë të loznin, të bisedojnë tema që përkonin
me shkollën, me sportin e të ngjashme. Njëmend
ishte krijuar një atmosferë tejet e këndshme te
halla e tij, por Betimi sikur rrinte nën gjemba,
ngase të nesërmen në ora dhjetë kishte për të
shkuar në Shtip për të luajtur futboll, madje
kishte edhe porosi të prerë prej trajnerit të tij, -
Blerimit.
U merakoste se s’do të mund të zgjohet
herët, aq më keq kur koha ishte vrenjtur, kohë e
përshtatshme për gjumë, mjaft e padëshiruar për
udhëtim, mbase atij me biçikletë i duheshin rreth
një orë e gjysmë, - për të arritur kështu në fshatin
e tij.
Ai ishte zgjuar herët, ashtu siç e kishte
parashikuar. E ngiste biçikletën me tërë forcën që
e kishte, duke mos qenë fare i vetëdijshëm se
edhe pesë orë kishte lojë në stadium të madh.
Shtegtimi me biçikletë shkonte mbarë, derisa
befasisht në të dalë të fshatit Vaksincë e sheh një
kordon të policisë, thuajse e kishin kundërmuar
qelbësin e prezencës së tyre, që ngjanin me ujqit e
shastisur, të cilët me çdo kusht i kërkonin dhentë.
Të mbushur përplot mllef e vrer, duke qenë
tërësisht të zhveshur prej edukatës elementare që
duhej ta kishte çdo trup i rendit dhe sigurisë, e
ndaluan Betimin - ndonëse në atë kohë ai vetëm
sa i kishte mbushur të katërmbëdhjetat. Sikurse
ujqit e uritur pas qengjit të njomë, ashtu i ofrohen
të gjithë atij, duke e frikësuar kështu së tepërmi,
mbase paraprakisht ai nuk e dinte se çfarë kishte
ndodhë brenda asaj nate.
Nuk i bëhej vonë fare, madje s’kishin kujt
t’i jepnin përgjegjësi për artikulimin e atyre
sarkazmave, fyerjeve e provokimeve nga më të
rëndat, duke e trishtuar kështu të tërin me tytat e
automatikëve që ia drejtonin në kokë - ndonëse
për ta shastisur të tërin, me majat e tytave i binin
nga pak në barkë, duke e pyetur kështu - ku
kishte qenë, ku po shkonte, pse në këtë mëngjes
të hershëm ka dalë, mbase për t’u informuar se ky
kalonte aty pari për t’i vigjiluar ato bisha, në
cilësinë e misionarit, si dhe duke mos e hequr fare
prej gojës togfjalëshin e preferuar të atyre bishave
- pjellë e dreqit, bashkëpunëtor i djajve, ...!!!
Në vorbullën e kësaj furtune, ai i tëri ishte i
hutuar, nuk e dinte se ç’po ngjet me të, çfarë faji
kishte bërë që t’i meritonte gjithë ato ofendime e
lëndime trupore, çka kishte ndodhur brenda
natës, kujt t’i ankohet, e kujt t’i drejtohet për
ndihmë?!
Pasi ishin lodhur së torturuari, mbase
bishat me pamje njeriu në atë mënyrë kishin
vepruar, për ta shfrytëzuar kështu atë mëngjes të
hershëm që ende s’kishin ku të shfryheshin, gjoja
forcat e rendit dhe të sigurisë, njomësinë e Betimit
e përdorën si shportë zmbrapsjeje, madje edhe si
epruvetë për eksperimentet e mëtutjeshme që
historikisht ia kishte endja sllavëve.
Pas gjithë këtij konglomerati lëndues, e
kishin kthyer mbrapa atë, duke i bërtitur me
gjuhën e tyre të brishtë “nazaaad”, mbase Betimi
shumë pak e njihte këtë gjuhë e cila gjithherë
përdorej për fyerje dhe njollosje të shqiptarëve
autokton, kështu që i ndrydhur prej asaj rrëmuje,
filloi ta ngasë biçikletën drejtë fshatit të tij, duke i
dhënë mundësi bishave që edhe më tutje të
vazhdojnë me atë dramë tragjike dhe komike.
- O pjellë e mbrapshtë e shqiptarit, ne të
thamë të kthehesh mbrapa, ndërsa t’i bëhesh
kinse nuk dëgjove, - e qortoi rëndë njëri prej
policëve, mbase i nervozuar së tepërmi ia goditi
edhe biçikletën, ku goditja e rëndë e radhës u
shoqërua me përplasje për toke edhe të Betimit.
Pa bërë fare zë, madje duke mos artikuluar
as klithma e as pasthirrma, përkundër që ishte
vështirë të përballohej në heshtje ajo torturë
psikike dhe fizike, ai u kthye mbara, ndonëse e
harroi lojën e futbollit, për të cilën agimin e asaj
dite e kishte shndërruar në ankth të atij viti,
mbase edhe në urrejtje të përjetshme të qenies
monstruoze sllave.
Teksa po kthehej prej kësaj torture, përgjatë
rrugës që të shpije për në fshatin Sllupçan, befas e
sheh një veturë, që ende pa u afruar mirë nuk e
njeh se kush ishte, vetëtimthi ofrohet vetura, kur
pas pak, në afërsi sheh se ishte prindi i një shokut
të tij të klasës, madje edhe vendas i Betimit.
Sakaq ndalet vetura, vendasi i tij ashtu i
shqetësuar doli prej veturës, mbase në atë mëngjes të hershëm binte pa reshtur shi, koha ishte e
vrenjtur, ende pa e pyetur për ndonjë gjë konkrete, bazuar vetëm në dukjen e tij të shkërmoqur,
sheh se shumëçka nuk është në rregull, por assesi
t’i shkojë mendja se policia mund ta kishte bërë
gjerë në këtë hallë.
- Çka je katandisur kështu, ç’të ka ndodhur? - i merakosur e pyeti vendasi, - Ga Meti.
Pasi sigurohet se ky kalimtar i rastit qenka
Ga Meti - prindi i shokut të tij, - Betimi nga e para
ia filloi rrëfimit, por Ga Meti nuk mundi ta
dëgjojë deri në fund, sepse e kishte kapluar një
rrëqethje. Ndaj vetëtimthi atij ia mori biçikletën, e
vendosi në bagazh dhe Betimit me një tonë jo të
zakonshëm i thotë: - hyrë në veturë, mbase ai
tashti gjendej në mes të dy zjarreve, - u frikonte
edhe për veten edhe për Ga Metin, iu kishte
mbushur mendja se bishat me uniformë nuk
njihnin asnjë vlerë njerëzore.
Sidoqoftë, me insistimin e Ga Metit, ai futet
në veturë, duke ia përsëritur kështu ngjarjen atij
që sapo i kishte ndodhur.
Për pak minuta arrijnë në pikën policore, të
cilën sapo e kishin improvizuar. Menjëherë e
ndalin, ngjashëm si më parë, - ishin krejtësisht të
tërbuar, njëri ia kërkon lejen e veturës, tjetri e
pyet se kush është ky fëmijë si për gjynah, njëri ia
kërkon letërnjoftimin, tjetri pasaportën, ndërsa
njëri prej bishave mbrapa në veturë e sheh Kuranin - librin e shenjtë të myslimanët, me përçmim
ia kërkon atë libër, duke u bërë kinse nuk e njohin
atë libër të shenjtë, - e pyet se çka është ky libër
me kësi lloj kopertona dhe shkronja kaq të
çuditshme?
Gjithashtu edhe ky ishte i mbushur përplot
mllef kundrejt këtyre të marrëve, madje ishte pak
më i sigurt, sepse edhe ai kryente punë legjitime
të shtetit, pa iu trembur dot syri i tha:
- Ky libër quhet Kuran, brenda të cilit
shkruan se ata që mëkatojnë e lodrojnë si t’u teket
atyre, do të dënohen në këtë botë dhe në botën
tjetër, se kur dhe si, vetëm Zoti e di, porse një ditë
po! - iu përgjigj me plotë mëri Ga Meti.
Gjersa këta i përplaseshin mendimet, Betimi i strukur në veturë, priste kur ta nxjerrin sikur
fluturake përjashta!
- Ha, ha, ha, mos vallë punoni si imam në
fshatin ku terroristët fshihen, - pyet me ironi
polici.
- Edhe unë ruaj diçka, mbase sikurse ju, por
për dallim prej jush, detyrën e kryej duke mos i
shkelur fare ligjet kushtetuese dhe para se
gjithash ato njerëzore, - prapë iu përgjigj Ga
Meti.
Pas kësaj përgjigje, sjellja e policëve si
duket filloi të ndryshojë. Pasi e bërën një kontroll
që i përkiste rutinës së bezdisshme, ia kthyen të
gjitha dokumentet dhe e lëshuan, gjoja se fare
nuk e vërejtën Betimin e strukur në folenë, i cili
ngjante me zogun që sapo kishte shpëtuar së
ndjekuri dhe së kapuri prej korbit të zi, ku vetëm
para njëzet minutash nuk e kishin lënë të kalojë
atypari. Por, edhe pse bisha, ato prapë iu frikë-
sonin shtetit - urdhërdhënësit të këtyre mizorive,
ndaj kur kuptuan se shoqëruesi i Betimit ka një
punë të rregullt në shtet, qoftë edhe punë modeste, ata e ndryshuan diskursin, që pak më parë
i njëjti ishte i mbushur përplot me sarkazma.
Gjatë rrugës për në shtëpi, Ga Meti i tregoi
Betimit se shkaku i këtij “kongresi” policorë ishte
gjetja e një sasie të armatimit sipër fshatrave tanë,
mbase me ngulm po i kërkojnë aktorët e atij akti.
Kësisoj aktorët i kërkonin në popullatën e mjerë,
kurse aktorë ishin po ata që hiqeshin si spektatorë, ndonëse kishin filluar ta nuhasnin edhe erën
e barotit në Kosovë.
Pas kësaj ngjarjeje, Betimi filloi dukshëm të
humbasë kuriozitetin për futboll, mbase tutje
ishte i prirë që vrullshëm t’i vërsulej materialëve
gojore dhe të shkruara që kishin të bënin me
historinë e popullit shqiptarë, histori e stërmbushur me raste të vërteta të gjenocidit sllav kundrejt shqiptarëve të pafajshëm. Më pas, me theks
të veçantë interesohej se çka po ngjanë në Kosovë,
e kishte shqetësuar shumë lajmi i vrasjes së
familjes Jashari, prej gjyshit të tij, me kureshtje të
madhe i dëgjonte rrëfimet për luftërat, që gjyshi i
tij nuk përtonte dot t’i tregonte edhe raste konkrete të luftës, mbase me lot në sy, rrëfente për
vëllain e tij - Salihin, ku i detyruar prej pushtetit
sllav, për t’u bërë kështu kurban i familjes së tij
(kështu vetë Salihu kishte thënë) futet në luftë
kundër gjermanëve, ku pas përleshjeve të rrepta
të armatosura bie heroikisht, - jo heroikisht pse e
vranë gjermanët e luftoi përkrah sllavëve, porse
me këtë gjest ai e shpëtoi familjen prej internimeve dhe gjenocidit sllav, sepse në kohën kur
familja Iljazi kishte marrë letër që njërin prej
djemve ta dërgojnë në luftë, mes tjerash iu kishin
kërcënuar me djegie të shtëpisë dhe dëbim prej
vendit ku jetonin. Kështu rrëfente i përlotur gjyshi i Betimit, i cili përpos që e ndjente furishëm
mungesën e vëllait, ai dhe vëllai i tij i vogël, tanimë i kishin mbi supe të tyre edhe dy djemtë
jetimë të Salihit. Përkundër që gjyshi i tij, kishte
kaluar nëpër shumë katrahura të llahtarshme,
ishte pjesëmarrës i dy betejave të mëdha kundër
sllavëve, i urrente skajshmërisht sllavët, të cilët
me dhunë e kishin detyruar vëllain e tij të merr
pjesë në luftë, ai prapë, për hir të ardhmërisë së
djemve, mbesave e nipave, ngurronte t’i rrëfente
ngjarjet deri në fund, mbase u frikonte që nipi i
tij, do t’i tregonte dikujt për disa të fshehta të cilët
vetëm ata i dinin.
Kësisoj, ai ende nuk mund ta perceptonte
faktin që tanimë jetonte në një shoqëri demokratike, ku të fshehtat e dikurshme, tanimë nuk i
përkisnin të fshehtave, mbase ai nuk e dinte se
vetë është duke jetuar dhe rrëfyer në sistemin
demokratik. Por, problemi qëndronte në atë se
kush kishte mundësi t’ia argumentojë se jetojmë
në këtë sistem demokratik, ku liria e fjalës, e
manifestimit të identitetit kombëtar dhe shumë
liri të tjera ishin të garantuara me ligj, ndonëse
plak i shtyrë në moshë, por qartë i shihte maltretimet, dëbimet dhe skenarët e dhimbshme kundër
shqiptarëve, pra ec e merr guxim t’i thuash se
jetojmë në demokraci, që e drejta e shprehjes dhe
e vendosjes janë të garantuara me çdo ligj.

3
Shtatori i vitit ‘98. Sikur me vrap vinte,
thuajse kishte harruar diçka në duart e pastra të
nxënësve, i cili në atë fillim të vitit shkollor, pandehte që ta kthejë sendin që vitin e kaluar e kishte
harruar, por assesi t’i shkojë në mend se ajo që
për një vit harrohet dhe brenda atij viti nuk
kërkohet, i ngjan procesit të avullimit i cili kryhet
pas të reshurave të shiut. Sidoqoftë, shtatori kishte vendosur që nxënësit të mos i linte pasiv, sepse
për shtatorin vetë përpjekja e nxënësve për të
gjetur diçka të vlefshme ishte sukses, ngaqë pas
kësaj orvatjes ata do të jenë të prirë drejt shpërblimit që natyrshëm i takonte. Nxënësit nuk do të
kërkonin diçka tjetër, pos mbarsim të begatshëm
për ditët që do të pasonin. Ata këtë mysafir, që
edhe ashtu e dinin se patjetër do të vinte, e
mirëpritën ashtu siç mirëpritet një udhëtar i
largët, që me vete pritej të sjellë ëmbëlsira të
llojllojta, ngrënia e të cilave do të shoqërohej edhe
me këshilla të arta.
Zilja kumboi për herë të parë, mbase me një
zë të ngjirur, që tregonte se pushimi i tepërt
mund edhe të dëmtojë. Por, e gjora s’kishte faj,
fati i saj nuk varej prej asaj, por prej atyre që
trumbetonin se fati duhet të udhëhiqet e jo të
udhëhiqte!
Përnjëherë, sikur me shkop magjik, blerimi
vrullshëm e mbuloi shkollën, duke e shoqëruar
me lule dhe barna të llojeve të ndryshme, që
vetëm botaniku mund ta dinte se sa lloj barnash
kishte në atë mëngjes të freskët, porse mjaftonte
për ata që nuk njihnin gjë nga botanika, ta shihnin
shkollën përplot gjelbërim. Përskaj gjithë këtij
sfondi të bukur, nxënësit dhe mësuesit ishin përthekuar edhe me emocione që lindën si rrjedhojë
e luftës në Kosovë. Të gjithë ndjeheshin të mërzitur për vëllezërit andej gardhit, mbase ata qysh
herët e kishin mësuar se shqiptarët janë një
organizëm, ku për çdo gjymtyrë të shkëputur do
të lëngonte i tërë trupi.
Këtë maksimë e përsëriste shpesh Betimi.
Për fatin e tij të mirë, në fillim të klasës së shtatë i
zbuloi shkaqet e atij mallëngjimi që rrodhi në
përfundim të klasës së gjashtë. Mezi priste të
takohet me shokun e tij, Suejbin, që t’i tregojë se
arsyeja për plogështinë dhe mallëngjimin e atij
fundviti, kishte qenë parandjenja për gjendjen e
rëndë në Kosovë.
- Mirdita Suejb, si jeni, shpresoj të jeni
shëndosh e mbarë, - e përshëndeti Betimi.
- Të them mirë, - e përshëndeti Suejbi
shkurt, të cilit rrudhat e ballit ia jepnin një fizionomi shumë shqetësuese, marrë parasysh gjendjen e rënduar në Kosovë, ngaqë në atë kohë vëllezërit e tyre po dergjeshin nëpër burgje dhe varre.
Por, për hir të asaj që tashmë shoku i tij ndjehet
mirë, edhe ai disi filloi të ndjehet pak më mirë.
- Në fakt, tani unë ndjehem shumë keq,
njashtu sikurse ti, por për dallim prej vitit të
kaluar, tanimë e kam zbuluar se për çka nuk isha
mirë, tani jam i pastër prej enigmave vrastare,
parandjenja e vitit të kaluar më është shndërruar
në shpresë për fitore gjithëkombëtare, edhe pse
ende jemi në prag të kësaj beteje, që në vete ngërthen shpërthimin e llavës përvëluese, llavë e cila
me shekuj ishte grumbulluar në strumbullarin e
quajtur padrejtësi dhe pushtim. Ndaj, të gjithë ne,
pavarësisht moshës dhe obligimeve shkollore,
duhet që ta ndjejmë veten sikurse gjendemi në
skëterrën e luftës, - foli Betimi me një ton jo të zakonshëm, që dukej sikur prej brenda e detyronte
dikush t’i thotë këto fjalë kaq të pjekura, edhe pse
dihej mirëfilli se ato fjalë nuk artikuloheshin prej
një personi të pjekur, që dukshëm ngjasonte me
kumbullat e pa pjekura, por që ishin të shijshme
për shumicën e njerëzve.
- Është fakt i pamohuar se obligimet shkollore tanimë nuk mund t’i kryejmë aq sa duhet...,
duke i mbetur kështu fjala në gjysmë Suejbit,
ngaqë vetëtimthi, sikur hijet që tregoheshin nëpër
legjenda, hyri në klasë njëri prej arsimtarëve me
hapa krejt të pakontrolluar dhe duke e përplasur
ditarin në bankë, i cili harroi edhe t’i përshëndes
nxënësit, ashtu pra siç e kishin shprehi dhe
rregull të gjithë arsimtarët, mbase ishte prekur
shumë, kur e kishte dëgjuar Betimin duke thënë
se, “tanimë edhe obligimet shkollore nuk mund
t’i kryejmë aq sa duhet”.
- Nëse me të vërtet dëshironi ta ndjeni
vetën në luftë, dëshironi pra të mëshiroheni dhe
mishëroheni me vëllezërit tanë andej kufirit, atë-
herë kontributi juaj më sublim do të ishte mësimi,
të mësoni pandërprerë e me zell, kështu do të
dëshmoni se me të vërtet ju brengoseni për vëllezërit tanë në luftë, - i qortoi arsimtari, mbase duke
u dridhur, sepse nga brenda shpirti sikur uji në
vorbë i vlonte, i qahej, ishte i entuziazmuar me
vetëdijen e lartë të tyre, madje ju dhimbseshin
nxënësit e këtushëm që me të vërtet po brengoseshin për nxënësit e atjeshëm. Gjersa po i
qortonte nxënësit, përnjëherë filluan t’i sillen
vërdallë kokës mendimet për ata nxënës që në
vend të mësimit, hapnin varre, i vajtonin prindë-
rit dhe shokët e vrarë nga dora gjakatare serbe...,
duke e lëshuar kështu shpejtas klasën, sepse nuk
mundi të përmbahej dot prej lotëve, i cili nuk
dëshironte që nxënësit ta shohin ashtu të përlotur.
Ndonëse askujt nuk i besohej se, edhe në
vendin tonë çështja e arsimit do të venitej, mandej
edhe përkundër këshillave të mësuesve e arsimtarëve që proklamonin se ata që do të tregojnë
sukses të merituar nëpër bankat shkollore, do të
llogariten sikur të kenë luftuar, mbase kacafytja e
tyre me injorancën është luftë, djersa e derdhur
gjatë mësimit është gjaku i dëshmorëve, si dhe
ngadhënjimi mbi injorancën është fitore e përhershme e luftës. Por më kotë e kishin arsimtarët e
gjorë, asgjë nuk bënte fajde, qofshin edhe këshilla
tejet ndikuese, mbase edhe prej arsimtarëve tejet
të përgatitur për futjen e fjalëve në zemër, porse
ata shtireshin se nuk e kuptonin se edhe zemra në
ato momente ishte kapluar e tëra me dhembje për
vëllezërit shqiptar, të cilët gjendeshin pranë
përbindëshave, që të vinte turp se me këndë ishe
duke ndarë thithjen e ajrit. Eh, sikur të kishte
diçka tjetër për të thithur në vend të ajrit, vetëm e
vetëm që ta pengonin puqjen e oksigjenit dhe
dyoksidin e karbonit, duke bashkëpunuar kështu
edhe me bimët, rrënjët e të cilave vuanin për ujë,
por përbindëshat të cilët nuk mund të duronin pa
ujë as një gjysmë ore, çdo gjallesës sikur dëshironin t’ia privojnë gjitha elementet ushqyese që e
mbajnë gjallë shpirtin e një krijese.
Arsimtarët për hir të asaj se nga dita në
ditë binte niveli i arsimit, kishin vendosur të
përdorin lloj-lloj metodash, vetëm që, nxënësit
t’iu ktheheshin librit. Madje njëri prej arsimtarëve
kishte propozuar që të gjithë nxënësit e të gjitha
paraleleve të dërgoheshin diku për në ekskursion.
Ky propozim, ashtu sikurse edhe proklamatat
dhe propagandat e ngjashme, praktikisht nxënësit
i hidhnin poshtë. Në fakt, arsimtarët formalisht
jepnin kësi lloj propozimesh, sepse një gjë të tillë
e bënin me zemër të thyer e me lot në sy, ngaqë
me të vërtet gjendeshin ndërmjet dy krenarive
dhe dy dhimbjeve.
Meqë çështja ishte ashtu siç ishte, atëherë
njëzëri vendosën që përnjëmendtë t’i bashkëngjiten në vuajtje të gjithëve, mbase gjatë atij viti i
kishin parasysh edhe lëshimet në vlerësime.
Pothuajse në secilën orë, kuptohet krahas mësimit
që ishte i paraparë me plan-programet shkollore,
bisedohej rreth plagës së pambyllur shqiptare në
Kosovë, ku masakrat nga dita në ditë vetëm sa u
shtoheshin, duke mugulluar kështu sikurse
manaferrat që me padurim prisnin të dhuronin
pamje të bukura dhe aroma të llojllojta, të cilët
edhe mushkëritë i gëzonin, por ky mugullim nuk
përkiste me këtë, por me gjakun dhe shuarjen e
asaj që sapo kishte mbirë e lindur, të cilët padyshim që një ditë do të kërkonin përgjigje mbi
shkaqet e këtyre privimeve monstruoze.
Për hir të asaj që quhej, “ruajtja e krenarisë
kombëtare” disa arsimtar kishin organizuar
tubime që i këndohej ushtarëve të UÇK-së, duke e
pastruar një informatë prej terrenit lajkatar, që
ishte përhapur nga disa qarqe të errëta, gjoja se në
Kosovë po luftonin disa banditë dhe disa të
kërkuar prej shteti për krime që fare s’kishin të
bëjnë me patriotizmin. Kështu, ky lloj afirmimi te
një masë e gjerë gjeti vend, ndërsa te masa tjetër,
që historikisht ia kishte ëndja që konfliktet të
zgjidheshin në mënyrë paqësore, nuk gjeti përkrahje dhe mirëkuptim, mbase ata harruan qëllimisht se me luanin në pyll nuk mund të jetohet,
aq më tepër të pranohet gjumi se bashku me të.
Meqenëse ishin kohëra krize dhe pasigurie,
koha dhe dita shpejt kalonte, mbase shumica e
njerëzve, pothuajse tërësisht i kishin harruar
brengat e përditshmërisë së tyre. Në atë kohë pak
mendohej për veti, ndërsa shumë mendohej dhe
punohej për vëllezërit e tyre andej kufirit artificial. Ishte një solidarizim i paparë, mbase kjo ishte
edhe njëra prej shumë traditave shqiptare, ku
proverba e urtë popullore që më së shumti i
shoqëronte ishte: “Miku i mirë shihet në ditë të
vështira”, ndonëse në atë rajon kjo proverb e
kishte gjetur shtratin e ngrohtë, për të bërë kështu
një gjumë të rehatshëm.

4
Betimi në klasë të shtatë paksa e lëshoi
mësimin, mbase nuk ishte i vetmi! Arsimtarët dhe
stafi i shkollës, të gjendur përballë këtij fenomeni
të vështirë, që patjetër e kërkonte elasticitetin, u
detyruan të aktrojnë drama me skenar të nxënësve dhe të gjendjes reale që mbretëronte në ato
treva. Rëndomë, këta nxënës nuk kishin humbur
edhe aq në mësime, sepse si asnjëherë më parë e
kishin mësuar historinë e popullit shqiptar, duke
e gërshetuar kështu çështjen teorike dhe praktike.
Ngjashëm kaloi edhe klasa e tetë, që të bënte
përshtypjen e ujit që rridhte tatëpjetë, por që
njerëzit dhe bimët për rreth s’kishin fare dobi,
mbase pas një rrugëtimi të gjatë bashkohej me
disa lumenj, duke marshuar kështu drejtë liqeneve, që për synim kishin detet dhe oqeanet. Edhe
veprimtaria e tyre këtë e synonte, por jo duke i
emituar rrjedhat dhe synimet e lumenjve, sepse
ky binjakëzim i synimeve kishte ndodhur krejt
rastësisht, qoftë edhe pse gjërat e mëdha nuk
kryhen në rastësi. Kështu që nuk kishte ndodhur
rastësisht lufta, e as dëbimi i vëllezërve shqiptar
nga Kosova, ngase ky zinxhir veprimesh i përkiste madhores, ndonëse për të ligshtin ishte zinxhir
mallkimi e katrahure, kurse për të fortit që zemra
i rrihte shqip, këtë zinxhir e kishin pritur me pa
durim, mbase për një kauzë të tillë kishin punuar
e flijuar tërë jetën.
Për dallim prej klasës së shtatë, kah fundi i
klasës së tetë, kishin filluar me të madhe të vinin
vëllezër e motra nga Kosova dhe Lugina e Preshevës, duke u stërmbushur kështu klasat me nxënës
të të gjitha trevave shqiptare. Këtë vërshim të
pazakontë me dinjitet e kishte gravituar edhe
fshati Llojan, i cili ishte shndërruar në model dhe
kallëp të mikpritjes, nikoqir të të cilit ishin vendasit e tij, mbase nuk bënin ndonjë gjë madhore,
pos që në mënyrën më të mirë të mundshme u
kujdeseshin për gjymtyrët e tyre.
Llojani është një fshat shqiptar që shtrihet
në pjesën veriore të Kumanovës, në zonën kufitare me fshatin Miratoc të Preshevës. Për dallim
prej fshatrave tjerë që natyrshëm kufizohen me
fshatra apo shtete tjera, ky fshat kufizohet me
vetveten apo me vëllezërit e tij, që padrejtësish iu
aneksua pushtuesit sllav, andej e këndej gardhit.
Në të kaluarën fshati ka qenë i vendosur në zonën
kodrinore të shpatit të quajtur Kulishte, mbase
me rritjen dhe zgjerimin e tij, tani ky fshat ka një
pozitë rrëzë malore dhe fushore që e bën të afërt
vetëm një kilometër largësi me fshatin Miratoc,
pozitë e cila dëshiron të na thotë: “ç’të vyen
afërsia kur në mes qëndron ushtria, ushtarë me
dylbia dhe të gatshëm për kolorit barbaria”. Ky
fshat përjetoi sprova të ndryshme kombëtare, por
sprova e atij viti qartë tregoi se proverba, kurrë
more vëlla për vëllain mos thuaj mbarova, tani do
të duhej të jetësohet burrërisht në jetën e secilit.
Banorët e këtij fshati ishin me të vërtet në një
sprovë tejet të rëndë, ngase vëllezërit e tyre për
ditë dhe me net të tëra po mbaheshin peng prej
forcave maqedonase. Të dëbuarit ishin mbledhur
në një skutë të një lugine, pranë së cilës sikur
mburojë përmbi qëndronte faqja e pjerrët e malit
të atij fshati, ku me ditë të tëra nuk kishin ngrënë
bukë, si dhe të qarat e fëmijëve ta rrëqethnin
lëkurën. Mbase edhe përskaj kushteve që, edhe
kafshët e egra do t’i refuzonin, proceset natyrore
patjetër duheshin të rridhnin, ku s’kishte vonuar
shumë, kur një grua shtatzëne që ndodhej në
shpat të atij mali përplot vuajtje, e gjora e rrethuar
prej përbindëshave, duke qenë larg të gjitha
kushteve elementare mjekësore, e lindi një djalë,
ku s’vonoi shumë, në bashkëpunim me disa
udhëheqës të fshatit, ia vunë emrin Shpat, duke ia
pllakosur kështu një kujtim, që tërë jetën do ta
brengoste, porse edhe tërë jetën do të ishte krenar
dhe përgjërues për peripecitë e nënës së tij.
Atë izolim të panevojshëm, pavarësisht se
çfarë ndodhte me të izoluarit, e çfarë pasoja
mund t’i ndodhnin atyre, nuk e kishte bërë shteti
fqinj, jo për diçka tjetër, por vetë ai në mënyrë
barbare i kishte dëbuar prej vatrave stërgjyshore
të tyre, thuajse ishin lodhur duke vrarë e masakruar shqiptar, mbase edhe gjaku i tyre sikur
kishte filluar t’i vinte te hunda, për t’i shporrë
kështu gjithandej, duke shpresuar se kjo farë më
nuk do të mund të pllenojë nëpër vatrat e tyre,
porse do ta marrin botën në sy, duke i dhënë
kështu shkas syrit të botës që t’i bëjë për vete, pra
ashtu siç ai dëshiron, e jo ata. Të dëbuarit me
dhunë ishin në zonën neutrale, që prej forcave të
ushtrisë dhe policisë maqedonase mbaheshin
peng me dhunë, duke e shfrytëzuar këtë rast edhe
kjo fundërrinë e Titos, që shqiptarëve praktikisht
t’ia tregoi muskujt e silikonit, porse ato nuk e
dinin se kishin muskuj të tillë, fajin për këtë duhej
kërkuar tek varri i Titos, i cili brenda natës në
Jajcë të Bosnjes e kishte improvizuar këtë komb
(të ashtuquajturin, komb maqedonas), duke i
hapur kështu telashe shekullore, përfundimi i të
cilave do të ishte shuarja e kësaj ngrehine pa
legjitimitet të popullit të atjeshëm.
Ata nuk i lejonin fshatarët të afrohen dhe të
komunikojnë me vëllezërit e tyre. Porse shumë
shpejtë rezultoi se gjithçka ishte e kotë, sepse ata
harruan se shqiptarin mund ta vrasësh me
plumb, por assesi përmes urisë, duke mëtuar që
përmes urisë ta nënshtrojnë sa më mirë një popull
të tërë. Me gardhin që e kishin krijuar forcat
maqedonase, që të krijonin përshtypjen se ruheshin prej luanëve, të cilët priteshin në çdo
moment t’i sulmojnë, treguan se janë frikacak, por
që ëndërronin që një ditë të bëheshin trima. Por,
ata përballë dhe mbrapa tyre s’kishin gjë tjetër,
pos njerëz të cilët e kërkonin lirinë, shpenzimet e
të cilëve nuk do t’i barte shteti, por populli i
shkërmoqur me tatime ndaj atij shteti. Ky gardh
artificial dhe i paguar prej tatimpaguesve të përbashkët, hasi në rezistencë serioze të një gardhi të
çeliktë e vullnetarë. Pothuajse i gjithë fshati u
zgjua në këmbë, prefekti i Komunës dhe shumë
vëllezër të fshatrave tjetër, që ky gardh i poshtër
të thyhet e të zhbëhet, madje shumë shpejtë edhe
u thye, bashkë me të edhe krenari e atyre që
njerëzit i dukeshin si luana, duke e marrë kështu
gjithsecili të paktën nga një familje nëpër shtëpitë
e veta. Askush nuk bëri llogaritje financiare në atë
kohë, mbase mbetën të habitur edhe të ardhurit
nga Kosova dhe Lugina e Preshevës për ato gjeste
tejet sublime. Në atë kohë nuk kishte mysafir,
nuk kishte sende të ndara në pronësues apo përdorues, të gjithë ndjeheshin dhe trajtoheshin të
barabartë. Madje, edhe nëpër shkolla nxënësit e
trevave tjera u trajtoheshin të barabartë me nxë-
nësit vendas, mbase të gjithë nxënësit ishin vendas, kështu mund ta shihje në bazë të trajtimit.
Tanimë të gjithë ishin vendosur nëpër shtë-
pi të vëllezërve të vetë, besa kishte shumë familje
që asnjëherë nuk ishin njohur ndërmjet veti, por
mjaftonte që çështja e luftës ishte e njohur dhe e
pranuar prej të gjithëve.
Edhe familja e Betimit e kishte pranuar një
familje për përkujdesje. Ai vetë digjej që s’po
mund të merrte pjesë fizikisht në luftë, që po
zhvillohej ndërmjet UÇK-së dhe forcave barbare
serbe, por mosha e tij tepër e re, thuajse ishte bërë
një digë e pa kompromis për jetësimin e asaj dë-
shire. Por, kur e shihte vetën se të paktën po
mundohej të reflektonte përkujdesje ndaj të ardhurve, dukej sikur e ndjente vetën të liruar prej
atyre kthetrave shqetësuese dhe atij thumbi, që
sikur qukapik ia rrihte kokën çdo ditë. Sidoqoftë,
e shihte vetën dhe shokët e tij se janë duke kontribuuar për çështjen shqiptare, por assesi të
ngopeshin.
Betimi, Arbëri dhe Suejbi, zakonisht pasi i
kryenin orët e mësimit, u takoheshin me arsimtarë të lëndëve të ndryshme, për të biseduar kështu
diçka privatisht, krahasuar me atë që mësohej në
shkollë, ku një ditë befas në rrugë e takuan arsimtarin e historisë, ku ai dhe gjithë shokët e tij nuk
kishin të ngopur dhe të ndalur së treguari për
historinë dhe përditshmërinë e popullit të shumë
vuajtur shqiptar. Ndonjëherë Arbëri si me shaka i
thoshte: - me pas qenë ministër i arsimit, lëndën e
historisë e kisha lënë vetëm kur kemi kësi lloj
krizash, ngase në këto kohëra unë historinë po e
shoh si shëruese, edhe pse dikur këtë lëndë e
kamë konsideruar si përrallë, madje edhe pasi të
përfundojnë këto luftëra, prapë mund të mendoj
për lëndën e historisë si përrallë.
Ndërsa Suejbi, i cili gjithmonë heshte në
fillim, i përshkuar me ca mërrola dhe lëvizje të pa
koordinuara të duarve, gjeste këto që tregonin se
ai do të përgjigjej rreth ndonjë sendi serioz që e
brengoste, por këtë përgjigje do ta bënte të përzier
me shaka.
- Po të isha unë profesor i historisë, pas
këtyre fjalëve të Arbrit, do ta ngelja atë përgjithmonë, duke mbetur kështu në histori si nxënës i
përjetshëm, kështu që nënat dhe gjyshet pastaj do
të mund t’i rrëfenin para gjumit nipërve të tyre
për këtë rast tejet interesant, se si ai i cili historinë
e quajti përrallë, vetë ai mbeti në legjendat e
përrallave, pra përmes historisë kishte mbetur në
histori! Betimi nuk ndërhyri konkretisht me
ndonjë fjali apo replikë ndërmjet tyre, pos që i
dëshiroi shokëve të tij, të bëhen ashtu siç e uruan
vetën.
Në rrugë e takuan Nolin, i cili merrte
zanatin për floktari. Pasi e pyetën se si po kalon,
Suejbit i shkrepi në kokë një propozim. Propozimi
përkonte me Betimin, që ai për hir të shokut të tij
zanatçinj e fillestar, mbase edhe i kishte flokët e
rritura, burrërisht ta thyej akullin i pari, pra të
pranojë që ta qeth Noli. Ai buzëqeshi, kuptohet i
erdhi mirë që edhe nëse gabon, nuk do të bëhet
nami, sepse e dinte që shoku i tij do ta falte, ashtu
rëndomë siç bëjnë prindërit kur fëmijët gabojnë.
Pasi Noli kujdesshëm dhe i mbuluar prej
djersëve e qethi Betimin, për të filluar kështu
qeshjet dhe shakatë e zjarrta prej Suejbit dhe
Arbrit. Ç’të shohësh në kokën e Betimit, flokët e
të cilit të krijonin përshtypjen e atij që ngutshëm e
kishte lëruar arën për të mbjell kështu qepë.
Betimi këtë eksperiment e pranoi me gjithë qejf,
ngase trumbetonte se nëse dikur Noli do të bëhet
ndonjë floktar i njohur, i pari që do të japë
intervistë do të ishte ai.
Pas atij ngazëllimi, i cili brenda atij muaji
qe shoqëruar me ngashërime të shumta, të paktën
për pak çaste iu kujtua se nesër me të gdhirë
duhet të shkojnë në shkollë, kështu që pa humbur
shumë kohë vendosën që për pak çaste të takohen
me librin, takim i cili kryhej shumë rrallë, por siç
thoshte si me shaka Arbëri, - rrallë e përmallë!

5
Suejbi hyri në klasë me një letër në dorë,
rrëzëllimi i syve të tij e kishte pushtuar tërë
klasën, pakujdesia e flokëve dhe rrobave që e
përshkonin atë ditë reflektuan një pamje të çakërdisur ndër nxënësit. Në ndërkohë të gjithë nxënë-
sit po e prisnin arsimtarin. Të gjithë e shikuan
Suejbin çuditshëm, mbase nuk ishte natyra e tij që
të futet në klasë i fundit dhe me një pamje tejet
serioze, thuajse kishte ndodhur diçka tepër e
keqe, ndonëse askush nuk ishte informuar paraprakisht për ndonjë gjë të tillë. Për ta thyer këtë
heshtje sa të frikshme aq edhe enigmatike,
ngutshëm u zgjua në këmbë Betimi, duke mos e
përshëndetur fare iu drejtua:
- Çka ke ore Suejb, ç’po ngjet me ty?
Pas kësaj pyetje, që e tëra ishte e shoqëruar
me pasiguri dhe me frikë të pritjes për ndonjë
përgjigje të rëndë, edhe më tepër heshtja misterioze u thellua.
- Fillimisht i nderuari shoku im, duhesh të
më përshëndesësh, madje jo vetëm ti, por të
gjithë! - ia ktheu Suejbi, fytyra e të cilit i ngjante
kohës para breshrit.
Sakaq, Arbëri duke mos e duruar këtë
heshtje dhe pritje të frikshme, doli përpara nxë-
nësve të klasës, mori një qëndrim tejet serioz, qëndrim që për të gjithë ishte pak i çuditshme dhe
tejet i rrallë, mbase nuk ishte natyra e tij e atillë.
- Të nderuar të pranishëm, të nderuar ju
nxënës të fshatit Llojan, e ju që nuk jeni prej këtij
fshati, dje për fatin tonë të keq, shokut tonë
Suejbit i ka humbur lopa në livadhe, ndaj sot
Suejbi nuk mund të jetë në vullnet të mirë dhe për
këtë arsye ai është vonuar, pra duke e kërkuar
skaj më skaj lopën e tij, që ditëve të fundit shihej
një ftohje e marrëdhënieve me këtë lopë, ku
mund ta dimë ne, ndoshta prej mërzisë, apo prej
privimit të së drejtës për ushqim të lirë, lopa në
fjalë e kishte marrë rrugën e pakthimtë ..., - të
qeshurat e zjarrta ia ndërprenë aktrimin Arbrit,
që në fillim ky fjalim i bëri përshtypje të gjithëve
se bëhej fjalë për diçka shumë të rëndësishme, por
ec e dëgjo ndonjë gjë serioze prej atij.
Suejbi u përpëlit dhe u mundua të përmbahet prej urtësisë së kësaj skene, që edhe ai ishte
habitur se ku i kishte shkuar ndërmend aq shpejtë
ta gjejë këtë kapërcyell deshifrues, por më kotë,
edhe atë e kaploi gazi.
- Në rregull, unë jam i kënaqur që sadopak
për një kohë shumë të shkurtër arrita t’i krijoj dy
skena skajshmërish të kundërta ndërmjet veti! –
dëshironte të arsyetohet Suejbi, ngaqë tani ndihej
ngushtë prej atyre nxënësve që nuk ishin prej
fshatit të tij. Megjithatë, për të përfituar sa më
shumë nga ndryshimi radikal i atij ambienti, ai
nxitimthi iu drejtua shokëve e shoqeve të klasës:
- Habia që shumë shpejtë reflektoi te ju,
s’ka fare të bëje me atë që paraprakisht e potencoi
shoku ynë, por unë sot e kam përgatitur një
fjalim, që ka të bëje me ngritjen e moralit për në
luftë, dhe dëshiroj që sado pak të solidarizohemi
me të përvuajturit e këtushëm, të cilët me mall e
me zjarr në zemër i kujtojnë vatrat e tyre.
Noli, i cili në shikim të parë nuk ta mbushte
dot mendjen se po flet diçka me domethënie të
lartë, por pas pak mund ta vëreje, se fjalët që ai i
lëshonte shoqëroheshin me një urtësi të mençur
dhe të rrallë.
- Je shumë i vogël o Suejb për kësi lloj
fjalimesh, aq i vogël sa s’mund ta marrësh me
mend se çfarë katrahure është duke ndodhur në
Kosovë, kërkoj falje por mos u mundo të lërosh
aty ku plugu mund të të tradhton - iu drejtua
Noli.
Suejbi bëri një pushim, sikur mendohej të
thotë diçka për të cilën nuk ishte i sigurt dhe i
bindur sa duhej, sepse ishte përballë asaj situate
që me të drejtë e kishte quajtur shoku i tij, katrahurë dhe përballë shokut i cili për nga natyra
ishte paksa i ndjeshëm, por sikur me fshesë i
largoi ato sorkadhe paragjykuese, dhe e ngriti
kokën për të vazhduar kështu përsëri:
- Nëse ashtu qenka, d.m.th, unë qenkam i
vogël për këso fjalimesh, atëherë urdhëro, mos
nxito dot në rrekjen e këtij fjalimi të cilin unë
mbrëmë tërë natën e kam përgatitur!
I zënë ngushtë Noli, fare pa u menduar
shumë, doli përpara nxënësve, i shtrëngoi fort
fletat, që tregonte se ishte i pushtuar prej emocioneve, mbase nuk ishte edhe aq i sigurt se në të
vërtet çka mund të kishte të shkruar në ato fleta,
që me një shkrim tejet të bukur i kishte qëndisur
Suejbi.
Por, s’vonoi shumë kur psherëtima e të
qeshurave e shkallmoi atë ambient që shëmbëllente prej aktiviteteve që s’linte përshtypjen se
bëhej fjalë për aktivitete nxënësish të shkollave
fillore. Kështu që, zëri i hollë dhe i ngjirur i Nolit
nuk e përballonte dot përshkrimin e atyre
ngjarjeve rrëqethëse, sepse ai lexim kërkonte që
zëri të inkorporohet në një sinkronizim të
përpiktë me tematikën në fjalë.
Me kësi lloj veprimtarish dhe mirëkuptime
shoqërore, nxënësit e plotësonin vonesën e ndonjë
arsimtari, që në ato kohëra ndodhte shpesh që ora
e parë të mbetej e lirë. Kështu trumbetohej që valët e dhembshme që shtegtonin në detin e trazuar,
shtegtim që as përmes shenjave elementare nuk
tregonte për përplasjen dhe shkapërderdhjen e
atyre dallgëve në rërën e cila ishte gurosur prej
nxehtësisë së diellit, mbase nxënësit bënin përpjekje që përmes aktiviteteve të tyre të sinqerta,
duke i pështjell me ca shaka të ëmbla, në mënyrën
më të mundshme të lehtë të mund të arrijnë që
deri diku t’ia largojnë mallin e flaktë atyre që
ishin dëbuar pamëshirshëm prej shtëpive të tyre.
Madje, kjo njëherit tregonte se sa ishin të vetëdijshëm dhe të pjekur për rëndësinë e këtij kombi të
shumëvuajtur, edhe pse përshkruheshin si nxënës
të moshës së re.
Mund të besohej se përgjithmonë ata të
përvuajtur, do t’u jenë mirënjohës atyre nxënësve,
nxënës që asgjë nuk kursyen nga vetja, madje për
hir të thyerjes së heshtjeve mallëngjyese, këta
ishin në gjendje të prodhonin lloj-lloj batuta e të
improvizonin raste tejet interesante, mbase duke i
përzier edhe me çështje të përnjëmendta.
nësit e asaj shkolle nuk ishin mësuar prej dikujt se
ashtu e kështu duhej sjellë me të përvuajturit, me
të drobiturit dhe me të shkretët, por këtë virtyt e
kishin fituar me lindjen e tyre, mbase nuk është
thënë kot se virtyti nuk fitohet gjatë jetës, por
lindë bashkë me jetën.

6
Dielli dukej se po ngrohte më shumë seç
duhej, rrezet e tij kishin filluar padurueshëm të
trokisnin nëpër xhamat e shkollës, ziles së shkollës nuk po i dëgjohej sa duhej zëri, përgjithësisht
kishte filluar të binin kambanat e kushtrimit për
përfundimin e vitit shkollor, vit që ishte i fundit
për këtë gjeneratë të flijimit, për këtë gjeneratë, e
cila asnjëherë nuk u përkul para sprovave, e që
gjithmonë ishte krenare për punën që e kishte
bërë. Ditët me shpejtësinë e rrymës kalonin, edhe
pse gjithmonë ishte kështu, faktikisht, ky ishte një
rregull i pandryshuar i Krijuesit të kësaj gjithësie,
por rrjedhat e shpejta dhe të ndryshueshme brenda çastit, këto dhe fenomene tjera të ngjashme,
këtij viti ia dhanë atë shpejtësi.
Mbase ishte traditë që në çdo përfundim të
vitit akademik shkollor, të bëhet mbyllja e këtij
kapitulli në mënyrë solemne, e në ambient kryesisht festiv. Por, atë vit, ashtu sikur edhe vitin
tjetër, nxënësit e asaj shkolle vendosën ta përmbyllnin, duke mos bërë fare zhurmë, ndonëse atë
vit kishin pak më shumë arsye për ta festuar
përmbarimin e atij rrugëtimi, nga shkaku se ishte
viti i fundit i arsimit fillor dhe kishte ndodhur një
ngjarje, e cila ishte pritur gjatë, pra forcat ajrore të
NATO-s gjatë atij viti, i kishin dhuruar Serbisë
disa gurabija të papjekura, ku në vend të mirënjohjes edhe më tutje ata shprehnin mëri dhe trimëri
karshi asaj aleance të fortë, e cila këtë kryeneçësi e
kishte paguar me 73 ditë bombardime. Ndaj, me
atë rast, shqiptarët si asnjëherë më parë, kishin
përkrahje të plotë prej Amerikës dhe prej disa
shteteve evropiane, tanimë ishte krenar çdo
shqiptar, ngaqë për herë të parë, praktikisht ishin
bërë miq me të fortit.
Edhe përskaj gjithë këtyre ngjarjeve që
ishin shpresuese për gjithë shqiptarët, prapë
nxënësit e klasës së tetë, kishin vendosur që, edhe atë
vit të mos shkojnë askund në ekskursion, në mos
për diçka tjetër, për hir të të rënëve - dëshmorëve
në Kosovë.
Pasi iu shmangën çfarëdo lloj ahengut të
zhurmshëm dhe të tepruar, në vend të këtij evenimenti
që në vete barte edhe shpenzime të tepërta,
ata në shenjë përshëndetjeje dhe solidarizimi me
të gjithë shokët e shoqet, shfrytëzuan këtë tubim
për biseda që kishin të bënin me çështjen aktuale,
mbase ende askush nuk e dinte se si do të
përfundonte ajo luftë.
Arbëri, si zakonisht për ta thyer heshtjen
dhe gëzimin e strukur brenda të gjithëve, filloi të
tregojë batuta të ndryshme, duke i dhuruar kështu gjithsecilit nga pak disponim, madje edhe në
situata të atilla e të paqarta, kishte nevojë për kësi
lloj gazmendesh.
Këtë mozaik të kujtimeve interesante e
filloi Shkëlqimi, i cili jo që tregonte diçka që të
bënte për të qeshur, por e qeshura e tij gjatë tregimit të batutave, i bënte të gjithë çmendurisht të
qeshin. Besa edhe Xhata nuk ia lëshonte dot
rrugën për kësi lloj të qeshurash tejet atraktive! Të
zhytur në atë thesar kujtimesh, sikur tentonin që
për një çast, këta nxënës katërmbëdhjetë vjeçar ta
harronin atë paqartësi për të ardhmen e tyre, të
paktën në fund, duke e privuar vetën prej çdo lloj
organizimi, të kënaqen me batuta të ndryshme
dhe raste interesante.
Shahini një tjetër shok i ngushtë i Betimit,
kohëve të fundit epiqendrën e shakave e kishte
drejtuar tek Noli. Mbase edhe Noli ishte një djalë
shumë i sjellshëm, dallonte në disa pika prej
gjithë shokëve, ndonëse prej punës fizike të tepër
ishte pjekur përpara gjithë shokëve, ishte pothuajse shigjeta më aktive kundrejt vajzave, mbase në
atë kohë mund të cilësohej si më i vyeshmi ndër
të gjithë nxënësit, ngaqë përpos vijueshmërisë së
rregull në shkollë, ai merrte në fshatin e tij edhe
zanat për floktari.
Shahini i cili nuk dinte të skuqej, kur ishte
fjala për shpalosjen e ndonjë “turpi” përpara të
tjerëve, pa ngurruar fare, të gjithë shokëve e
shoqeve ia tregojë rastin, kur Noli i kishte folur
një vajzës nga Kosova, që besa për shoqe të mirë e
admironte, pothuajse secili.
Teksa një ditë Marzana nxitimthi shtegtonte për në shitore, Noli i kishte folur për gjatë
rrugës, por ajo nuk ia kishte varur veshin dot,
duke e detyruar Nolin që në rrugë t’i thotë:
- Pse moj s’po më flet? Unë jam Noli,
shoku juaj i klasës!
- Ani “tije” po të flas! - ia kthen Marzana.
Kjo fjali ishte bërë epiqendra e gjitha shakave që mbretëronin ato ditë, por më vonë u kuptua
se s’kishte gjë të vërtet prej atij rasti, ishte ngjarje
e shpikur prej Shahinit, por qëllimin e arriti, duke
e skuqur Nolin dhe Marzanen, mbase ky rrëfim
improvizues e shumë interesant, aq më interesant
e bënte edhe rrëfyesi, përfundoi duke i mbajtur
barqet të gjithë nga psherëtima e të qeshurave.
Organizmi i atij tubimi me të vërtet kishte
filluar ta merr harenë dhe gazin. Rrëfyesit që për
nëntë muaj të tërë ishin fshehur në foletë e ndrojtjes, tanimë u gjendën përballë një shansi tejet të
volitshëm, që këtej e tutje, ishte një rast i mirë që
ndrojtjes t’i thonë më lamtumirë. Filluan rrëfimet
edhe për Betimin, ndonëse përmes fizionomisë së
tij, u shihte që edhe për atë të shkoqitet ndonjë
ngjarje interesante, mbase nuk ishin edhe të
pakta.
Mezi priste që Arbëri ta merrte fjalën. Me
theks dhe interes të veçantë, tentonte të ndërhyjë
kur ishte fjala për Betimin.
- Çfarë note Betim ke marrë në testin e
matematikës? - fillimisht e pyeti Arbëri, për të
dalë kështu te ngjarja, që Betimin e bënte të skuqej. Ju kujtohet kur mësuesi i matematikës e pyeti
Betimin për notën e marrë në testin e matematikës, kuptohet ai e pyeti në besueshmëri, ngase
fare mirë e dinte se Betimi dhe shtrembërimi i të
vërtetës ishin tejet larg. Ndërsa Betimi që i dëgjojë
shokët e tij për një gatim të një gënjeshtre të tillë, i
tëri i mbërthyer prej emocioneve e gënjeu arsimtarin e matematikës. Përnjëherë arsimtari u zgjua
prej ulëses dhe Betimit ia kërkoj testin. Për t’u
zhytur kështu edhe më tepër në gënjeshtër,
Betimi i tha: - testin e kam hedhur në koftor. Më
vjen keq të nderuar shokë të klasës, - fliste Arbëri,
por kjo ishte një gënjeshtër e cila u shoqërua me
një potpuri duartrokitjesh në faqet e Betimit.
- Është e vërtet, ajo që rrëfen Arbëri, - ndërhynë Betimi, por unë e pyes, vallë i kujtohet, atij
kur Toni e kërcënonte për detyrat, frikë që mund
të zhdukej vetëm nëse Arbëri ia kryente detyrat,
mbase në atë kohë, Toni kishte forcë fizike, ndërkaq ky kishte vetëm forcë logjike, kurse tash
dyshoj edhe në këtë të dytën, sepse edhe kjo si
dukej iu është avulluar prore.
Meqë ra fjala për Betimin, edhe Suejbi e
shfrytëzoi rastin për të rrëfyer që diçka për atë.
- Në një të hëne, Betimi i kishte sjellë ca
lapsa për t’i shitur në shkollë, - rrëfente Suejbi,
mbase ky ishte i vetëdijshëm se për t’i shitur
lapsët më mirë e më shpejtë, patjetër do të duhej
që lapsave t’ia bëjë një reklamë sipërfaqësore. E
mori një laps në dorë, e për të na treguar se sa ato
lapsa përmbajnë elasticitet, ku ende pa e kapur
mirë, iu thye lapsi dhe i mbeti në dorë, mbase ky
mbeti si shtatore, duke u penduar kështu për
reklamën dështuese, pse jo edhe për humbjen e
një lapsi.
Për ta bërë edhe më interesant atë konglomerat rrëfimesh, iu bashkëngjit kështu këtij gazmendi të paharruar, edhe Gafurri (që tanimë nuk
gjendet në mesin tonë, humbi jetën në një aksident automobilistik në Gjermani, - Zoti e mëshiroftë, ishte me të vërtet një shok besnik dhe i
dashur për të gjithë. Asnjëherë nuk do të
ngurrojmë të shkoqisim kujtime për të) të cilin
Batoni dhe Xhata e quanin “i gjati” që realisht
ashtu edhe ishte.
- Gjersa luanim futboll me ekipin e Betimit,
kundërshtarin e rreptë të Arbrit për sa i përket
lojës e kam fjalën, Batoni dhe Xhata ishin aq në
formë sa që, me këmbë luanin futboll, e me sy i
shikonin modelet e flokëve që gjendeshin përreth
stadiumit, - rrëfeu Gafurri.
Klithmat e të qeshurave dhe argëtimi i
zjarrtë, atë ditë të fundit të atij viti shkollor ia
venduan kapakun, kuptohet duke mos u ndje
askush i ofenduar prej këtyre rrëfimeve tejet
tërheqëse. Kësisoj, si çdo gjë që e ka fundin e vet,
edhe këtij evenimenti të paharruar e të stërmbushur me shkoqitje kujtimesh i erdhi fundi, fund
që askush nuk e dëshironte, sepse ky njëherit nuk
ishte edhe vetëm fund i atij viti shkollor, por ishte
një ndarje, ku valët e jetës nuk dihet se ku do t’i
dërgojnë shokët dhe shoqet, ndaj këtë ndarje
askush nuk e dëshironte, madje e urrenin, por ç’të
bësh kur koha dhe realiteti, të cilët domosdo e
kërkonin vijën e tyre të natyrshme, nuk prisnin e
as që toleronin dot.
Të gjithë shokët e shoqet u përshëndetën
ndërmjet veti, ia dhuruan lamtumirën e fundit,
gjithsecili prej gjithkujt e kërkoi hallallin, ndonëse
secili ishte i vetëdijshëm se këtë afërsi dhe
harmoni, asnjëherë më nuk do të mund ta gjenin.
Ashtu të përlotur, të pikëlluar e të emocionuar, ia
dhuruan lamtumirën njëri-tjetrit, madje i përqafuan me admirim të flaktë edhe arsimtarët e tyre,
që me të vërtet shumica prej tyre kishin qenë të
dashur dhe edukator tejet të mirë.

7
Ditë e nxehtë korriku, që përshkohej me
thatësi për rreth shtëpive, rrugë të zbrazura prej
kalimtarëve, ndonëse shumica ishin strukur
nëpër shtëpitë e veta që admironin hijen, hije që
krijonte flladin e verës. Lufta në Kosovë kishte
përfunduar, bashkë me të kishte lulëzuar edhe
liria e shumë pritur me shekuj, liri për të cilën u
derdh shumë gjak. Vëllezërit nga Kosova që para
disa muajsh i kishin vërshuar rrugët dhe shtëpitë,
pothuajse vështirë ishte të shihje ndonjë shqiptar
prej Kosovës dhe Luginës së Preshevës në truallin
e vëllezërve të tyre.
Ky boshllëk ndihej edhe tek vendasit, mbase për muaj të tërë ishin mishëruar me atë grumbull njerëzisht dhe bisedash. Megjithatë, mirë u
bë, që edhe ata, tanimë filloi t’i ngrohë dhe t’i
ndritë dielli nëpër vatrat e veta, - kështu u
shpreheshin fshatarët, jo ngaqë ishin mërzitur,
por me të vërtet ju dhimbseshin, sepse nuk ishte
lehtë, madje as për një çast ta lësh gjithë atë
pasuri në mëshirën e atyre, që asnjëherë s’kishin
dëgjuar për fjalën mëkat.
Suejbi që nga dita e përfundimit të klasës së
tetë, disi nuk ndjehej mirë, mbase edhe ai e
kuptonte faktin se përfundimi i shkollës, disi do
ta privonte në takime të rregullta me shokët,
privim që nuk do të shoqërohet me ndonjë send
tjetër, pos me plogështi e përtaci. Për ta sfiduar sa
do pak atë amulli, ashtu si lulet që e kërkojnë
shiun për gjallëri, vendosi që ta takon shokun e
tij, Betimin, të paktën të bisedojnë rreth temës që
përkonte me përzgjedhjen e drejtimit të ardhshëm. Pa humbur kohë, shkoi te shtëpia e Betimit,
me zë të lartë dhe frymëmarrje herë të rregullt, e
herë jo aq të rregullt filloi ta thirr atë, thuajse e
ftonte për ndonjë gjë jo të zakonshme.
- Doli vëllai i vogël i Betimit, i cili nuk
kishte nevojë ta pyes se pse kishte ardhur, ashtu
nxitimthi i tregoi se - Betimi kishte shkuar në
fushë për të punuar!
Për Suejbin, lajmi se Betimin nuk mund ta
takojë menjëherë, qe edhe një goditje shtesë, për
ta fundosur kështu në ujërat e turbullta të monotonisë së asaj dite. Meqë edhe ashtu kishte dalë
prej shtëpisë, mbase dalja e Suejbit nga shtëpia
përbënte një sfidë të vërtet, ku dihej mirëfilli i
prindërit të tij, i cili u merakoste paksa shumë për
djalin e tij, sepse ai si më i vjetër dhe me përvojë
e njihte mirë vendin ku është duke jetuar. Kështu
ai vendosi ta thërras Arbrin, por më kotë, sepse
edhe ai kishte shkuar diku mysafir, gjë që Suejbi
paksa u çudiste me atë, ndonëse Arbëri nuk ishte
edhe aq i dhënë që të shkon diku mysafir. Ç’të
bëjë i gjori, u detyrua të niset për në shtëpi, duke
e flakur kështu një shans për shëtitje dhe bisedime me shokë, sepse ishte i vetëdijshëm se posa të
mbërrijë në shtëpi do ta sheh i ati, që mund të
ndodhte që Suejbi të përshëndetet me shëtitjen e
asaj dite.
Sakaq, fati e deshi që ende pa mbërritur në
shtëpi, e takojë Betimin, i cili në ato momente
ishte duke u kthyer nga fusha. Ehh, ky sinkronizim i mrekullueshëm, Suejbit ia kujtoi rastin që e
kishin dëgjuar të premten në xhami prej imamit
të fshatit, se si një njeri bamirës kishte humbur
rrugën, për t’u batisur kështu në shkretëtirë, të
cilës nuk i dukej fundi, ku befas para tij sheh një
pemë dhe nën atë pemë një pus me ujë, ...
Ngjashëm, edhe Betimi u gëzua kur e pa
Suejbin, ndonëse i uritur për ushqim prej mëngjesit, ia bëri me dije të atit, mbase i ati i tij në këtë
aspekt ishte më liberal, se do të ndalet me
Suejbin. Pa një pa dy, kërceu prej traktorit për t’u
takuar kështu me shokun e tij, gjë që, edhe ai
kishte nevojë të takohet me atë, në mos për diçka
me rëndësi të posaçme, të paktën t’i kujtojnë së
bashku vitet shkollore, vite që ishin të stërmbushura me mbresa të paharruara.
- Si je, Suejb, ku je nisur kështu të shkosh? -
i pari e përshëndeti Betimi
- Deshi Zoti e të takova, se vërtet nuk po
rrihet në shtëpi, veçmas në këto ditë të nxehta, ku
as romanet nuk po më lexohen, e lëre më diçka
tjetër.
- Pothuajse edhe unë gjendem në një situatë
të tillë, ku përtacia dhe dembelia janë bërë përditshmëria ime e pandashme, - ia ktheu Betimi, - por
mos harro, se këtë dhuratë ngecjeje e morëm prej
në klasë të shtatë, atëherë kur mendonim se me
lëshimin dhe anashkalimin e çështjeve mësimore
do të solidarizohemi me vëllezërit tanë, që
gjendeshin në luftë.
- Tani plotësisht ke të drejtë, ashtu sikurse
kishin të drejtë dikur arsimtarët tanë, të cilët me
këshillat e tyre, me të vërtet dëshironin të na
ndihmojnë, mbase e shihnin se ishim katandisur
pas një ideali, që realisht, veprimtaria dhe mendë-
sia jonë, kuptohet shikuar me dioptrinë e tanishme, po del se paska qenë digë për të ardhmen ai
ideal që atëherë e konsideronim si parësor.
- Ahh moj kohë, që nuk kthehesh dot, të
gjithë njeriu ka mundësi t’i blejë me para, por
vetëm t’i je ajo që i sfidon edhe paratë, - klithi i
dëshpëruar Betimi, madje jo rastësisht edhe Zoti
në librin e shenjtë betohet në kohën, pajë, kujt t’i
tregojë, krijesave sikurse ne, që për ta arsyetuar
përtacinë tonë, krekoseshim gjoja se po bënim
diçka sublime për vëllezërit tanë, - jo, jo kjo assesi
nuk na arsyeton pushimin tonë të shumëpritur,
mbase përmes asaj amullie mësimore, kam filluar
të turpërohem edhe kundrejt pak atij kontributi
modest që e kemi bërë, ngaqë të kalohen dy vite
nën mjegulla, besa mund edhe të vdesësh prej
ajrit të rënduar. Ehh, more shoku im i dashur,
kështu për dy vite e lejuam vetën që të jetojmë
nën ujin e turbullt, ujë që gjendej në një liqen të
trazuar, mizorisht i rrahur prej furtunave tejet të
forta, mbase ne edhe pas këtij rrymimi të pamë-
shirshëm pandehmi se kemi shpëtuar. Jo, jo, vaj
halli për ne, të humben prore dy vite nuk janë
pak, mbase janë vrasje të qëllimta të suksesit, -
fliste me ngashërim e pendim Betimi.
Aq më shumë këta dy shokë artikulonin
pendim, kur kujtonin dhe përllogaritnin begatitë
e panumërta që i kishin humbur për dy vite radhazi, edhe pse këta provimin kombëtar e kishin
dhënë, por obligimin tjetër, obligim që për ta
ishin i ngjashëm me atë kombëtar, si dukej me
duart e veta e kishin krisur. Këta me pavetëdije e
kishin imituar një njeri, i cili dikur moti kishte
pirë ujë shumë, aq shumë sa që kishte ardhur në
përfundim se pa ujë nuk jetohet, gjë që edhe
ashtu ishte, uji është elementi i vetëm në jetë që
mund ta mbaj shpirtin gjallë, mbase me gojën plotë kishte pohuar se - pa problem mund ta privojë
vetën prej çfarëdo lloj ushqimi, më mjafton të
kem vetëm ujë për të pirë. Por, i gjori kishte
harruar se përskaj kësaj kërkese të domosdoshme
biologjike, njeriu duhet të ushqehet edhe me bukë, pemë e perime. Ndaj, askush nuk u habitë kur
këtë njeri e panë të katandisur e të zverdhur, që
ishte bërë një figurë e vërtet për laboratorët e mjekësisë dhe biologjisë, brinjët e të cilit shiheshin
prej së largu.
Sidoqoftë, marrë parasysh se këta dy shokë,
me kohë kishin filluar të mendojnë rreth evitimit
të atyre pasojave, gjithsesi, kandili në fund të
tunelit të errët, në bazë të brengave të tyre, kishte
filluar të shihet sikur xixëllonjë, pra mjafton që të
paktën po shihej sikur diçka.
Suejbi, i vetëdijshëm për gjendjen momentale të rënduar, që në vete ngërthente një pesimizëm të pa parë, pesimizëm që prodhim të vetëm e
kishin tretjen e tyre nëpër analet e injorancës, në
vend të këtij vajtimit qyqarë e të kotë, si duket
filloi të mendojë rreth eliminimit të atyre
pasojave, duke i thënë lamtumirë atyre shkaqeve,
sepse shkaqe të asaj natyre nuk kishin më, pra
filloi të mendojë diçka pozitive, që do t’i ndihmoi
në begatimin e sukseseve në të ardhmen, duke
filluar që nga e sotmja, madje për një kohë menduan të mundohen t’i harrojnë edhe kontributet
në luftën e Kosovës, e gjithë kjo për hir të sotmes
dhe të nesërmes produktive.
- Të jemi më të drejtë në vlerësimin e kësaj
amullie, - filloi t’i japë bisedës diskurs tjetër Suejbi, me ofshama, psherëtima, çoroditje dhe pasthirrma, gjendja jonë që në shikim sipërfaqësor
duket pa shtegdalje, nuk mund të përmirësohet
kështu, ende jemi të rinj, nëse dy vite i paskemi
humbur në sorollatje, atëherë t’i kujtojmë dhjetë
vitet e kaluara, t’i jetësojmë dhe mbarësojmë këto
vite që na kanë mbetur, sepse nëse kështu vazhdojmë, me ankime e rënkime, atëherë dy vitet e
humbura, pa asnjë farë arsye, kuptohen vetëm me
ndihmën tonë, do të lindin edhe më shumë kësi
lloj vitesh dëshpëruese, që padyshim do të na
shndërrojnë jetën tonë në një skëterrë, krejt kjo si
rrjedhojë e dëshirës sonë spontane. Unë mendoj
që duhet ndërpre këtë rrugëtim nëpër mjegulla,
që frikohem se një ditë do të na fundos në greminën gllabëruese të njerëzve injorant.
Sikur Betimit filloi t’i shndritë fytyra, prej
këtyre fjalëve të mbushura përplot urtësi e
shpresë. Nisi të mendojë në heshtje. Njeriu mund
të jetë i drejtë në kohën kur mendon vetëm me
kokën e vet, duke iu shmangur çfarëdo lloj përballje me ndonjë mendim të çrregullt që mund të
futet sikurse diversanti në kazermën ushtarake.
Madje, filloi ta sheh vetën se sa i vobektë paska
qenë në gjykimin e plogështisë së tij, dukshëm
mendoi mbi atë se njeriu gjithherë, pavarësisht
rastin dhe ngjarjen, duhet të konsultohet me dashamirët, me të vërtet bashkëbisedimi me dashamirët, pas këtij rasti filloi ta konsiderojë si një
madhështi të pa zëvendësueshme.
- Është më se e vërtet kjo që e thua, në vend
të përbaltjes së mëtutjeshme, nevojë e menjëhershme e jona është që të fillojmë të pastrohemi prej
asaj përbaltje, apo batisje në shtresën e tjetër të
baltës së gjallë. Mbase me këtë do të arrijmë t’i
mbulojmë dhe mbushim ato vrima që dikur as që
i vërenim. Fjala bie, në vend që të lexojmë e më-
sojmë nga tri orë në ditë, për hir të së kaluarës
pasive, e kamë fjalën pasive rreth mësimeve shkollore, tanimë ne duhet të lexojmë nga gjashtë orë
në ditë, duke e arsyetuar kështu edhe atë brengosje kundrejt vëllezërve tanë, pra tri orë do t’ia
kushtojmë pasivitetit të kaluar. Kështu mund ta
sfidojmë përtacinë, pengesën e suksesit, ndonëse
përtacia hiqet sikur një trim, me krekosje pandehë
se gjithherë na mund, jo pse neve na mungon
inteligjenca, porse neve na mungon vrulli dhe
vullneti për mësim. Kështu që nëse do ta posedonim fenomenin e vullnetit, fenomene që e bëjnë
përtacinë të frikohet që të na shikojë me dylbi, e të
mos flasim më që të na del përpara, atëherë drita
e diturisë, besoj që do të na bëhet mysafir i
dashur dhe i përhershëm i yni. Në suaza të këtyre
dy komponentëve të suksesit, kujtoi një thënie të
Tomas Edisonin, shpikësit të poçit elektrik, i cili
mes tjerash rreth suksesit të tij thoshte: “Unë
kurrë në jetën time nuk kam qenë ndonjë gjeni,
unë kam vetëm 1 për qind inteligjencë, ndërsa 99
për qind djersë e vullnet”. - me një tonë shpresues, citonte dhe fliste Betimi.
Për t’i qëndruar besnik kësaj bisede të
mbushur përplot mençuri, pa humbur fare kohë,
të shoqëruar me një vrull dhe entuziazëm të pa
përshkruar, vetëtimthi ata u nisën nëpër shtëpitë
e veta, për t’iu rrekur kështu fenomenit të leximit,
për të cilin iu betuan dhe e premtuan veten.

8
Me një tonë të lartë të zërit, Betimi disa
herë radhazi e thirri Suejbin, duke qëndruar
kështu përpara dyerve të Suejbit, shprehi që prej
kohësh e kishte trashëguar. Sigurisht se ashtu
ishte edukuar, mbase traditë e tyre ishte që pa
marrë leje prej të zotit të shtëpisë nuk bënë të
hysh në ndonjë oborr të shtëpisë, qoftë edhe nëse
shumë mirë mund ta njihnin njëri-tjetrin.
Pas pak doli Suejbi! S’kishte dalë menjë-
herë, nga shkaku se dhoma ku rrinte ai, ishte
dhomë e izoluar mjaft mirë, po ashtu me dyer e
dritare të forta, sa që krijohej përshtypja e një
simbolike të mbërthyer fillim e mbarim me metaforën që e kishin mësuar nëpër përralla të vjetra,
ku bëhej fjalë për një plak, i cili ishte ngopur prej
llomotitjeve të kota të njerëzve dhe për ta shpë-
tuar qenien e tij nga kjo rrëmujë fjalësh e zërash,
kishte vendosur të mbyllet prore në kasollen e tij,
duke u izoluar kështu tërësisht me lloj-lloj pëlhure të kafshëve, qëllimi i të cilit nuk kishte qenë
mbrojta e tij prej kafshëve të egra, porse mbrojta
prej zërave dhe cytjeve njerëzore.
- Mirëserdhe Betim! - e përshëndeti Suejbi, -
ju lutem urdhëroni brenda.
Menjëherë pas përshëndetjes, fjalë hyrëse e
takimit të tyre, ishte diskutimi rreth librave që
ishin duke i lexuar dhe rrahja e përmbajtjes së
atyre librave.
Edhe ata si qeniet e tjera njerëzore dhe jo
njerëzore kishin nevojë për çlodhje, marrë parasysh energjinë e dobët të tyre në lexim, sepse
kishin pushuar së lexuari një kohë të gjatë, si dhe
gjerë të arritja e një qëndrueshmërie në lexim do
të duhej kohë, veprime të cilët ta kujtonin shembullin e një personit që për vite të tëra nuk kishte
vrapuar dot, mbase dëshironte të merrte pjesë në
gara maratonike, por i gjori kur ishte ballafaquar
me ata që me vite të tëra ishin përgatitur për atë
garë maratonike, tek pastaj iu kujtua se s’po bëka
dot pa ushtrime të rregullta, sepse këtë po e kërkuaka synimi i dëshiruar, mbase për ta pllenuar
arsyeshëm farën e hedhur në arë, është e nevojshme lërimi i thellë dhe mbarëvajtja e asaj are.
- Faleminderit, por kishte qenë mirë të
dalim diku në natyrë, edhe më mirë kishte qenë,
që sot ta organizojmë ndonjë lojë futboll, që do të
jetë një çlodhje e arsyeshme pas këtij intensiteti të
leximit ose shoqërimit me librin, do të na bënte
mirë kjo terapi, madje kishte qenë mirë që ekipin
e Arbrit ta thërrasim, mendoj që do të bëhet një
lojë shumë tërheqëse! – propozoi Betimi.
- Besa nuk e ke keq, madje shumë mirë që
t’u kujtua kjo ide, ndonëse nuk duhet harruar
edhe pjesën tjetër të trupit si pjesë përbërëse të
organizmit. Nuk është thënë kotë se, “Koka e
shëndosh në trup të shëndosh” - foli Suejbi i
entuziazmuar rreth propozimit të Betimit.
Menjëherë pas këtij propozimi e thirrën
Arbrin dhe shokët e tjerë. Me vrap u nisën për në
fushë të futbollit, mbase mezi e prisnin një lojë të
tillë, kishin kohë që s’kishin luajtur së bashku, kjo
njëherit ishte edhe një shans për të biseduar dhe
rrahur tema të frytshme.
Luajtën rreth dy orë, besa kishte qenë një
terapi dhe disponim shumë i këndshëm për të
gjithë, edhe pse kur loznin Arbëri dhe Betimi
kundër njëri-tjetrit, loja nuk shpëtonte dot pa
fjalosje, mbase dikush që shikonte prej në publikë, ishte i sigurt se këta më nuk do të flasin, por
kështu pohonin ata që nuk i njihnin këta dy shokë, ngase ajo rrëmujë e krijuar prej tyre, ishte si
rrjedhë e shoqërisë së ngushtë dhe pjesë e
rëndësishme e lojës së futbollit.
Pasi e kryen lojën, të ulur në livadhin e
mbushur përplot gjelbërim, të shoqëruar me
melodinë e zogjve dhe me aromën e barishteve të
llojllojta, lanë një takim tjetër, takim që preferohej
të bëhej diku në pyll, temë diskutimi me theks të
veçantë mendohej të jetë shkollimi i mëtutjeshëm
dhe përcaktimi për ndonjë drejtim të caktuar, ku
dëshira e këtyre shokëve të ngushtë dhe besnik,
ishte që së bashku të regjistroheshin diku, pavarë-
sisht konsensusin i cili për dikë mund të ishte jo i
pranuar plotësisht, por përballë dëshirave të shumicës së shokëve, binte poshtë çdo lloj pakënaqë-
sie. Me rëndësi ishte që ato së bashku të shkojnë
në shkollë të mesme, madje ishin në gjendje ta
sakrifikonin ndonjë drejtim të dëshiruar, vetëm e
vetëm që kohezioni shoqëror në vazhdimësi të
mund të mbahet i shëndoshë dhe i fortë.

9
Në mëngjesin e hershëm të ditës së shtunë,
në kohën kur të gjithë shpendët, pavarësisht se
cilës kategori i takonin - grabitqarëve apo pëllumbave, të gjithë po marshonin në qiell, ndonëse po
marshonin edhe për patat dhe shpezët tjerë në
tokë, veprime këto që e konfirmonin inteligjencën
e shkëlqyeshme të tyre.
Derisa nuk filluan të reshurat e qeta të
shiut, mendja e njeriut nuk arriti ta lexojë drejtë
marshimin paraprakë të atij grumbulli shpendësh
në qiell. Rrebeshi i shiut që e shoqëroi paraditen e
atij fund muaji të korrikut, përpos që i gjallëroi të
gjithë shpirtrat e shpendëve në tokë e në qiell, i
gëzoi fushat e malet, kafshët e insektet, madje ai
shi i qetë sikur i ujiti edhe shpresat e ardhmërisë
së Betimit dhe shokëve të tij.
Pasi shiu përmes bukurisë dhe madhështisë së tij e bëri të vetën, tani rrezet e diellit përmes
shëmbëllesës shumëdimensionale, filluan ta
zëvendësojnë pjesën e dytë të asaj dite me po të
njëjtën gjallëri e shpresë për të gjitha krijesat. Ky
sinkronizmin i përkryer pa mëdyshje se s’mund
të ndodhte në rastësi, pra mjerë për ata që e
mohojnë për Krijues - Zotin e tyre! Ishte një mot
ku njeriu shumë lehtë mund të frymëzohej për
ndonjë gjë, mbase ishte kohë tejet e përshtatshme,
thuajse e kishin porositur shokët e Betimit. Të
gjithë ata e pëlqenin shumë kohën pas shiut, dukej sikur të gjithë frymorët ndjeheshin të lumtur
që u furnizuan me ushqim dhe shpresë për
ekzistencën e mëtutjeshme.
Shkëlqimi dhe Noli i prisnin te kroi sipër
fshatit, mbase edhe shtëpitë i kishin aty afër tij, ku
prej këtij kroi e gjithë pjesa e epërme e fshatit u
furnizonte me ujë të pijshëm, besa edhe shumë i
preferuar prej studiuesve të ujit. Betimi dhe Arbë-
ri, kishin shkuar që ta ftonin edhe Suejbin. Kështu
vepronin sa herë që kishin ndonjë punë serioze,
ku patjetër do të duhej të ishte i pranishëm edhe
Suejbi, kështu që ftesa e shokëve të tij, do të
mund ta lehtësonte daljen e Suejbit prej shtëpisë,
mbase duke krijuar përshtypje te prindi i tij, se
bëhet fjalë për një takim shokësh të nivelit konsultativ rreth arsimimit të mëtutjeshëm. Suejbi u
gëzua shumë kur i dëgjoi shokët e tij, ndonëse e
dinte edhe tematikën që do të bisedohej në atë
ditë të mbushur përplot energji e shpresë.
Shkëlqimi dhe Nolit iu kishte dukur se
gjatë kohë kishin qëndruar te kroi, duke i pritur
kështu shokët e tyre. Atyre nuk i kalonte koha,
ngaqë për ta, kjo ditë reflektonte përplot emocion
e huti, ishin tejet të vetëdijshëm se vendosja dhe
përzgjedhja e drejtimit të duhur për shkollim të
mëtutjeshëm, njëherit do të thoshte, edhe përzgjedhje e të jetuarit shëndosh në këtë jetë të
përkohshme.
Bënte shumë vapë në atë pas dite, ishte një
ndryshim tejet i shpejtë i motit, sikur çdonjëri
dëshironte të futet nën ndonjë hije, hije që ishte
shumë më e guximshme dhe më e fortë se njeriu,
mbase ajo sypatrembur i dilte diellit përpara,
duke e pllakosur tokën me produktin e vet, e jo
me të diellit.
- Të ecim në drejtim të plepave, - propozoi
Betimi, pasi dielli duke liruan kështu ngrohtësi të
zjarrtë, dëshironte t’i hakmerret grumbullit dhe
bashkimit të atyre mjegullave që pak më parë e
kishin penguar që ta rrezatojë tokën, duke i lënë
kështu plepat dhe lisat e gjata në margjinat e
qëndrueshmërisë së tyre.
- Nëse është kështu, atëherë dielli le të
merret e t’u hakmerret mjegullave, e jo krijesave
të gjora, siç jemi ne! - tha Arbëri.
Dukej se dialogu ndërmjet Betimit dhe
Arbrit e kishte marrë formën prodhuese të rafalit
me fjalë nga më të ndryshme, por pak para së të
afroheshin te kroi, doli se dialogu në fjalë ishte
zhvilluar vetëm sa për ta shkurtuar rrugën, ndonëse i mungonte ndonjë mjet tjetër që do ta bënte
shkurtimin e rrugës.
- Ehe, sa shumë që po i ngjani trenave të
shpejtë, do t’ju jem mirënjohës për këtë shkurtesë
të rrugës, - u shprehë i ngazëlluar Suejbi.
Kur arritën te kroi, vendi ku e kishin lënë të
takohen, filloi të frynte një puhizë e lehtë, mbase
shkurret përplot gjemba dhe lisat e gjata filluan të
fëshfërinin, duke krijuar kështu një melodi tejet të
ëmbël, në shoqërinë e së cilës edhe zogjtë e malit
filluan të kënaqen e ta marrin rolin e këngëtarëve,
për të mos e lënë kështu atë melodi të ëmbël të
atyre fëshfërimave pa këngëtar.
- Huu, sa shumë u vonuat! - psherëtiu
Shkëlqimi.
- Jo, jo, gabim e ke, shumë shpejtë erdhëm,
duart i lumshin atij që i zbuloi trenat me shpejtësi
të madhe, - ngazëllehej Suejbi me humorin dhe
filozofit astronomike të shokëve të tij.
Ende pa u takuar mirë, filluan me shakatë e
tyre, duke rrugëtuar kështu përpjetë pyllit.
Mbase, zakonshëm shakatë e tyre paraqisnin një
hyrje në temë. Kishin marrë me vete, edhe ca
ëmbëlsira, kështu për të grimcuar nga pak përgjatë asaj shëtitjeje, ndonëse qëllimi i se cilës nuk
ishte shëtitja, por konsultimet për përzgjedhjen e
drejtimit për në shkollë të mesme.
- Besoj që edhe ju paraprakisht keni zhvilluar biseda me prindërit e juaj rreth shkollimit
dhe drejtimit të mëtutjeshëm, - tha Betimi, duke e
bërë kështu një qasje në thelbin e bisedës.
Me këtë hyrje të shkurtër e domethënëse, të
gjithëve iu bë me dije se gjithçka e kotë do të
ishte, sikur asnjëri prej tyre të mos kishte folur me
prindërit, ngase bëhej fjalë për një mirëmbajtje
dhe sendërtimi të boshtit kurrizor për jetë, sendërtim që assesi nuk bënë të lihej vetëm në dorë
të adoleshentëve.
- Po, unë kamë biseduar, - u përgjigj Suejbi,
dhe se mendimi i prindërve të mi është ky, - të
vazhdosh shkollën e mesme, jo vetëm sa për t’u
bërë djalë me shkollë, por i shoqëruar gjithherë
me elan dhe entuziazëm të mësosh, të mos ndalesh asnjëherë, të kesh parasysh faktin se prindërit e tu nuk u shkolluan aq sa duhet, për shkak
se pushteti sllav në bashkëpunim me disa vasal të
këtushëm, na privuan nga një gjë e tillë, ndaj
hendekun e këtij zjarri aktiv, vetëm ti me punë të
zellshme mund ta shndërrosh në ujë aktivë e shë-
rues, ku do të kemi mundësi që edhe prushin e
mbetur nga ai zjarr i përmotshëm ta shuajmë,
mbase përmes këtyre shtegtimeve të shëndosha
do të mundin që edhe atë prush t’ia hedhim në
oborr atyre që na pllakosën verbërinë në vend të
dritës.
Tanimë biseda kishte hyrë nëpër kanalet e
seriozitetit, mbase pas pyetjes së Betimit rreth
konsultimit me prindërit, si dukej vetëm Noli
mbeti paksa i hutuar.
- Unë t’ju them të drejtën, rreth kësaj teme,
shumë herët kamë biseduar me prindërit e mi,
porse i shoh sikur të ndrojtur në ndonjë përgjigje
përfundimtare, jo pse ata janë kundër shkollimit -
assesi, por druajnë se po e ndërpres zanatin që
jam duke e mësuar shumë mirë, madje edhe ju e
dini se familja ime, sa i përket çështjes financiare
nuk qëndron mirë, mbase e tërë familja mua më
shohin si shpresë të ndritshme, dhe dritë në fund
të tunelit të errët, - i ngushtuar dhe me dridhje të
zërit foli Noli.
Prej gjithë shokëve, Arbëri ishte në një
pozitë më të volitshme financiare, ndaj temat që
në vete ngërthenin mjerimin social e brengosnin,
njashtu ia përkujtonin të mirat materiale që i
gëzonte, duke e përkujtuar dhe detyruar që të jetë
falënderuar kundrejt këtyre begative.
- Unë me sa e di, shkolla e mesme nuk shoqërohet me shpenzime aq të mëdha, ndaj mendoj
se me pak të ardhura njeriu mund të shkollohet,
besa ata që kanë pak tokë, mund të kultivojnë
diçka, kështu të sigurojnë pak të ardhura, e t’ia
bëjnë të mundur fëmijëve të tyre, të paktën të mos
mbesin pa shkollë të mesme, sepse një ditë dëgjova prej disa burrave të cilët hiqen si politikan,
gjoja se edhe pak vite, as pastrues nuk do të pranojnë pa shkollë të mesme, - foli Arbëri i zemë-
ruar me një tonë qortues ndaj atyre që nuk ishin
në gjendje të flijonin gjithçka për shkollë.
Kështu fliste ai, ngase për fatin e tij të mirë,
gjerë tani asnjëherë nuk kishte pasur ndonjë krizë
të theksuar sociale, mbase e kishte vështirë edhe
të bëjë perceptimin e atyre që me të vërtet nuk
kishin të holla as për gjëra elementare, të mos
flasim për ndonjë send tjetër, madje kur kihet
parasysh fakti i numrit të madh të anëtarëve të
familjes, të gjithë të papunësuar, të ngujuar në një
shtëpi të vetme, ndonëse shumicës së djemve e
vajzave t’i ketë ardhur koha e martesës, kështu të
gjendur përballë kushteve tejet të komplikuar,
prindërit e gjorë as që mund të qanin kokën për
shkollimin e fëmijëve, e lëre më të flasin të qetë e
ngadalë për ndonjë drejtim të mundshëm.
Ndërkaq Shkëlqimi, i cili ishte më pragmatist për nga karakteri, duke e luajtur rolin e
zgjidhje-gjetësit, ndërhyri duke thënë, - besoj që,
ne të cilët jetojmë në fshat e kemi shumë lehtë.
Pothuajse secili prej nesh i ka më së paku nga dy
hektar tokë, ku prej tokës në fjalë, që fatmirësisht
në vendin tonë kjo tokë është tejet pjellore, mund
të kultivoni lloj-lloj rendimenti që ndikon në
rritjen e begatisë bujqësore, pastaj çdo familje,
krahas epërsisë së prodhimeve bujqësore, mund
të ruaj më së paku nga dy lopë për qumësht apo
për mish, duke krijuar kështu një klimë deri diku
të favorshme të të ardhurave materiale.
Ky propozim i Shkëlqimit, nuk ishte i
panjohur në fshat, mbase edhe i praktikuar dukshëm, por vetëm si propozim teorik ishte fare
lehtë të bëhet, madje tingëllonte si tepër i gjallë,
por faza e jetësimit të këtij propozimi nuk ishte e
lehtë, aq më shumë kur merrej parasysh, diskriminimi që pushteti sllavo-maqedonas ia bënte,
veçmas bujqve shqiptar, duke i privuar prej
çfarëdo lloj subvencioni shtetëror.
- Me vend flet Shkëlqimi! - pohoi Betimi,
por shumë pavend punon pushteti kundrejt
shqiptarëve që gjenden të hutuar përballë kësaj
politike bujqësore. Jam i sigurt, ashtu siç vepruan
historikisht shqiptarët, se ne si popull dimë ta
organizojmë jetën ekonomike, politike, juridike
dhe kombëtare edhe në vija të ndara prej shtetit.
Që moti jemi anashkaluar prej pushtetit, përpos
atyre që pranuan besnikërisht t’i shërbejnë këtij
pushteti, fundi i të cilëve gjithherë ishte humnera
e tmerrshme. E jona, kuptohet më shumë e prindërve tanë, mbetet që të gjendemi suksesshëm
edhe përballë kësaj anarkie e diskriminimi shtetë-
rore, ku të gjithë institucionet e shtetit janë të
stërmbushur me joshqiptar, ende Universiteti i
Tetovës gjendet mes dremitjes dhe zgjimit, ku
pushteti absolut i sllavëve dëshiron që me çdo
kusht përmes padrejtësive, mbylljes së shkollave
në gjuhën shqipe dhe të udhëhequr prej shqiptarëve, të mund më lehtë ta venit zërin e arsyes
shqiptare.
Këta si duket, sidomos pas këtij fjalimi të
Betimi, i cili qe përplot pezëm e mllef për padrejtësitë dhe torturat që ishin sinonim i shqiptarëve,
diskutimi mori diskurs tjetër, krahasuar prej atij
që ishte në fillim, mbase edhe për të cilin ishin
tubuar.
Bisedat, propozimet dhe diskutimet, që
tanimë kishin marrë kahe të ndryshme e mërmë-
ritëse, vetëm paralajmërimi i muzgut sikur i tha
mjaft më për sot, duke ia bërë praktikisht me dije
se tanimë duhet të largoheni prej pyllit, ndonëse
trumbetohej t’i thuhet se tanimë duhet të largoheni prej këtij vendi, sepse koha juve ju iku, duke
mos vendosur asgjë konkrete, tashmë ky vend
duhet të zëvendësohet me ujq që vetëm do të
ulërinin, gjuhën e të cilëve, nuk e merr vesh dot
njeriu, mbase thelbi i ulërimave mund të jetë edhe
i ngjashëm me thelbin brengave të njeriut.

10
Betimi nuk ndjehej mirë, e ndjente vetën të
dërrmuar, sidomos kur kujtonte se ndoshta nuk
mund të vazhdon shkollën e mesme së bashku
me shokët e tij të ngushtë. Për ta larguar sadopak
vëmendjen prej paragjykimeve që lindnin vetëm
dëshpërime, filloi të mendojë rreth gjeneratave që
ishin para tij. Ai mendonte se shoqëria e ngushtë
që e admironte shumë, mund të ballafaqohet me
fillimin e fundit, atëherë kur ata më nuk do të
jenë së bashku edhe në shkollë të mesme. Mbase
nuk kishte nevojë që të mendoj dhe merr shembuj
e raste të ndryshme rreth këtij preokupimi, kur
një dëshmi se shoqëria do të jetë në kohezion, e
kishte tek vëllai i tij i dytë, ku edhe pse ai kishte
shkuar në një drejtim dhe vend tjetër për ta kryer
shkollën e mesme, prapë me vëllain e madh të
Arbrit, kishin mbetur shokë shumë të ngushtë.
Përkundrazi, në çdo fundjavë ata takoheshin e
shkëmbenin biseda nga më të ndryshme, përmes
të cilave tentonin që sadopak t’i zëvendësonin ato
ditë që nuk ishin parë. Në përsiatje dhe shtjellime
të këtyre mendimeve, ai disi filloi të ndjehet më i
lirë, më entuziast rreth çdo vendimi të shokëve të
tij. Aq më shumë kur kujtonte fjalët e mësuesit të
tij se “shoku dhe miku nuk duhen vetëm në
prezencën fizike, pra në prezencë të syve, por ato
duhen e nderohen, ndoshta edhe më shumë, në
mungesë të tyre, sepse pikërisht kjo njëherit
mund të jetë edhe një sprovë sublime, rreth asaj,
se sa shoku apo miku do të jetë në gjendje t’i
mbrojë interesat e juaja, duke mos qenë ju
prezentë”.
Falë kësaj retrospektive të begatshme e bërë
në kohë dhe vend të duhur, Betimi filloi ta shohë
vetën më të përgatitur në aspektin psikologjik,
paraprakisht shihej se e kishte shtruar rrugën me
material aq të fortë, sa që nuk i bëhej vonë, edhe
nëse kalimthi këndej pari mund të kalonte ndonjë
kamion i rëndë, mbase aq mirë e kishte shtruar
këtë rrugë, sa që edhe prej gërvishtjeve më të
vogla dhe tendencioze do të mund të mbrohej.
Sikur i gjori për një çast harroi se problem
dhe preokupim i tij, nuk është vetëm vazhdimi
me çdo kusht i shkollës së mesme bashkërisht me
shokët e tij të ngushtë. Mjerisht, përskaj këtij
preokupimi, në vendin ku jetonte Betimi kishte
edhe shumë probleme tjera, sa që parimisht, preokupimi i Betimit as që vinte në shprehje si problem i drejtë dhe i arsyeshëm. Por, kështu ndodhte me adoleshentët, ku për një moment aq shumë
u brengosnin për gjendjen e mjerueshme shoqërore dhe kombëtare, kurse për pak çaste sikur
tërësisht e harronin atë konglomerat problemesh.
Në kohën kur moshatarët e tij të kombësisë
tjetër po rreziteshin e argëtoheshin buzë detit,
mbase këtë e kishin bërë pasi që e kishin përzgjedhur drejtimin e ardhshëm të shkollës së mesme,
ku njëherit ky peshqesh, që Betimi me shokë as në
ëndërr nuk mund ta shihnin, ia kishin bërë
prindërit e tyre, të cilët ishin gëzuar tej mase për
mbylljen e një kapitulli të frytshëm, si dhe fillimin
e një etape të re, që fuqishëm besonin se edhe kë-
saj etape do t’ia dalin frytshëm, për të vazhduar
kështu me ciklet tjera të pandalshme të suksesit.
Normalisht, këta as për së afërmi nuk i kishin
hallet e njëjta, qoftë edhe nëse jetonin në një shtet
të përbashkët e udhëhiqeshin prej të njëjtit
kryetarë e kryeministër të shtetit.
Nuk është thënë kotë se të mos dish ndonjëherë është shumë mirë! Këto lukse, edhe pse
zhvilloheshin në një vend të vogël e të përbashkët, prapë Betimi dhe shokët e tij, nuk mund dot
t’i vërenin, sepse jeta e tyre rreth e përqark ishte e
mbërthyer me probleme, derte dhe çështje të cilat
urgjentisht kërkonin zgjidhje, duke mos munduar
që ta gjejnë atë zgjidhje as pas orvatjeve të shumta
dhe të lodhshme.
Ç’të bësh, kur para shumë viteve, Titoja
brenda natës ia kishte zgjidhur çështjen kombë-
tare, kështu të paktën pandehnin ata, duke ia rrumbullakuar Milloshoviqi krijimin e shtetit unitar,
i cili qe shkëputur prej ish-Jugosllavisë pa asnjë
gjemb në këmbë. Kurse për gjeneratat e ardhme
të atij kombi të improvizuar, ato ngjarje kishin
kaluar nëpër analet e historisë së tyre, ku vetëm
në cilësinë e përrallëzave mësonin rreth atyre
shtegtimeve. Kështu që, fëmijëve të tyre, si rrjedhojë e asaj që shteti ku jetonin i shpjegohej sikur
vetëm i tyre dhe i tëri i thurur me më të mirat e
mundshme të kësaj bote, ata assesi nuk mund ta
perceptonin se në këtë shtet e në fund të këtij
shekulli, mund të ketë njerëz të cilët ngurrojnë të
vazhdojnë shkollën mesme, jo për diçka tjetër,
por për shkak të kushteve të rënduara sociale.

11
Pas orvatjeve të shumta që Betimi i kishte
bërë, që të paktën përmes gjumit të mund të
largohej prej atij vargmali me plotë shtigje, mbase
duke mos e ditur se cila rrugë të shpie në dritë, në
ato pak orë që kishin mbetur, ai e kishte bërë një
gjumë disi të shqetësuar.
Zëri i gjelit e zgjoi nga gjumi, që dukej se
edhe më tepër ishte rraskapitur, sikur me vite të
tëra të kishte parë një ëndërr, ëndërr e trishtuar
që s’kishte dot të sosur.
Pas pak nëna e tij e thirri për të ngrënë
mëngjes.
- Mirëmëngjesi nënë, - e përshëndeti nënën
Betimi
- Mirëmëngjesi biri im, - si kishe fjet?
- Të them oj nëna ime mirë, sepse qysh në
mëngjes po e ndjej vetën të këputur, - pa dashje u
ankua Betimi.
Nëna e tij, kohëve të fundit e ndjeu se diç
nuk është në rregull me Betimin. Ishte frikësuar
se mos vallë e kishte dëgjuar babanë e vet, duke i
thënë asaj se: - Betimi është mirë të mos vazhdojë
tutje shkollimin, në vend të kësaj është mirë që të
vazhdojë ndonjë zanat, mjaftojnë që dy vëllezërit
e tij, të mëdhenjtë të kryejnë shkollë. Aq më
shumë kjo ide vinte në shprehje dhe forcohej, kur
merrej parasysh fakti se Betimi dy vitet i fundit e
kishte lëshuar mësimin.
- Nuk është ndonjë gjë e jashtëzakonshme
të mos bësh gjumë të rehatshëm, jemi njerëz dhe
të gjithëve gjëra të këtilla na ndodhin, mbase nëse
dëshironë që gjumi yt të rrumbullakohet me një
petk rehabilitues dhe të pastër, atëherë mos iu
shmang faljes së namazit të sabahut, sepse pikë-
risht në atë mëngjes të hershëm mund ta gjesh
begatinë e ditës vijuese dhe rehatinë e natës që
sapo e palosi Krijuesi ynë, për t’i bërë kështu nder
dhe vend ditës, - ia ktheu nëna e tij.
Betimi këtë mishërim dhe këshillë të nënës,
për të mos e humbur diku nëpër sirtarët e harresës, u mundua që ta shënojë në formë të konceptit
në pjesën e trurit ku ruhen gjatë gjërat me vlerë,
gjëra që herët ose vonë do të bëzajnë për një
jetësim praktik.
- Babai ku është? - pyeti Betimi.
Dëshironte më hollësisht të bisedoj rreth
shkollimit të mëtutjeshëm dhe drejtimit përkatës.
Dertin e kishte te shoku i tij - Noli, që për arsye të
zanatit dhe kushteve të vështira sociale, ndoshta
nuk mund të vazhdonte shkollimin, mbase i gjori
nuk arriti ta nuhasë se edhe vetë ai gjendej ndërmjet këtyre turbulencave.
- Qysh herët doli në qytet për të blerë vajë,
ngase mbrëmë përmes televizorit u njoftuam se
gjatë kësaj jave do të ngritët çmimi i vajit. Të duhet për diçka? - ia përgjigj dhe e pyeti nëna e tij.
Betimi filloi të shqetësohet edhe më tepër
rreth gjendjes së përgjithshme të përkeqësuar sociale, e cila s’kishte të përmirësuar. Lajmet e mira,
thuajse kishin humbur prore, të cilët kërkoheshin
me kërshëri prej gjithsecilit.
- Mendova të bisedojë më konkretisht me
babanë, në lidhje me përzgjedhjen e drejtimit, - ia
ktheu Betimi.
Betimi ishte i sigurt se do të vazhdojë
shkollën e mesme, ndaj nuk pandehte të thotë se e
kërkon babanë që të bisedojë më hollësisht rreth
drejtimit, e kurrsesi të mendojë rreth faktit se a do
të vazhdojë shkollimin tutje, apo diskursin e tij
kualifikues ta orientoj në ndonjë zanat, mbase
ishte një kohë ku mbretëronte një pesimizëm i
skajshëm ndaj përzgjedhjes së profesioneve, zgjedhja e tyre zhvillohej nën një pasiguri momentale
dhe pranë një të ardhme tejet të dyshimtë.
- Pasdite, ndoshta babai do të vjen, - ia
ktheu nëna e tij, kurse Betimi i tregoi se do të del
pak.
Pa ngrënë mirë mëngjes, nxitimthi doli nga
shtëpia Në atë kohë, të qëndruarit në shtëpi ishte
bërë një monotoni e paparë. Dalja prej shtëpisë,
sikur e amortizonte dhe rehabilitonte gjendjen e
pasigurt në vend. Shtegdalja prej atyre mishmasheve të shumtë, gjithnjë e më shumë kërkohej në
rrugë dhe në biseda ndërmjet shokëve. Thuajse
shtëpia ishte shndërruar në strofull të akullt, ku
shfrytëzohej vetëm për gjumë, ndonëse edhe gjumi në shtëpi bëhej i mbushur përplot shqetësim.
Nëna filloi të mendojë rreth entuziazmit të
Betimit, për sa i përket shkollimit. Mbase, duke
menduar për fatin e mëtutjeshëm të Betimin, pa
dashjen e saj, iu kujtua koha kur prindërit e saj,
kuptohet - bazuar në traditat e mbrapshta që
mbizotëronin në atë kohë, e privuan prej shkollimit të mëtutjeshëm, duke e privuar kështu prej
gjësë më të shtrenjtë në jetë - diturisë, në mungesë
të së cilës ishte ndier shumë e dëshpëruar, veç-
mas kur i shihte moshataret e saj të kombësisë
tjetër, seç udhëhiqnin me shqiptarët pamëshirshëm.
Kishte pasur përvoja tejet të hidhura, ku
nëpër spitale e administratë nuk u jepje tretmani i
duhur, mbase i konsideronin edhe shumë të prapambetura e injorante, duhej që pesëdhjetë motra
dhe gra shqiptare të ndershme, t’i qëndrojnë gatitu një gjysmë lakuriqeje të kombësisë tjetër, në
dukje dhe sjellje tejet e pandershme, porse mjerisht kishte gravituar asi lloj privilegjesh, sepse
ishte e shkolluar, madje jo vetëm e shkolluar, por
ato i kishin edhe disa përparësi tjera që nënat dhe
motrat shqiptare nuk i posedonin.
Askush nuk dëshironte që ta ketë fatin e saj
dhe të shoqeve të saja, ndaj vendosi që të bisedojë
me burrin e vet, që pavarësisht se dy djemtë e
tyre ishin duke e vazhduar shkollimin, patjetër
dhe gjithsesi edhe Betimi duhet të vazhdojë shkollën,
jo vetëm shkollën e mesme, por edhe fakultetin e më lartë.
Dëshironte që atë boshllëk të zjarrtë
të viteve të saja, ta zëvendësojë tani përmes
djemve dhe vajzës së saj.
Edhe prindi i tij, prej kohësh i kishte parë
padrejtësitë që iu bëheshin shqiptarëve, ndonëse
për asgjë tjetër, pos pse shqiptarëve historikisht ia
kishin mohuar të drejtën për arsimim. Mbase
edhe vetë ai ishte i shkolluar. Ishte shkolluar
ndërmjet varfërisë dhe punës së rraskapitur fizike.
Mungonte dukshëm vullneti për arsimim,
kështu ishin direktivat e armikut përmes disa
injorantëve që propagandonin tezat e huaja, që
mjerisht ishin me ndikim në popull, por që e
kishin bërë të vetën, duke ia bërë të dashur shqiptarëve bujqësinë klasike, si dhe mërgimin e
dhembshëm.
Pa u konsultuar me askënd, prindi i Betimit
mendoi që edhe djalin e tretë ta dërgon në shkollë, si dhe u zotua që përmes metodave të ndryshme t’i dhurojë vullnet e vrull për dituri, të paktën
të mund që, përmes kësaj gjenerate t’ia japim
grushtin e merituar armikut, armiq që përmes
penës dëshironin t’ia bënin të dashur dhe të domosdoshme pushkën. Gjatë rrugës për në shtëpi,
ishte humbur së menduari për fatin e mëtejmë të
Betimit, aq më shumë u brengoste dhe i vinte
inati, kur në qytet i shihte seç lodronte pala tjetër,
duke u përdhosur së tepërmi me djersën e këtij
popullit të shumëvuajtur.

12
Rrezet e diellit që kishin depërtuar në një
kënd të dhomës, sikur i treguan Betimit se përfundoi koha e shoqërimit me shtratin. Madje zëri
i nënës që e kishte thirrur për të ngrënë mëngjes,
edhe më qartë ia bëri me dije se shtratin menjëherë duhej braktisur, për t’iu përveshur kështu
punës dhe aktiviteteve tjera.
Pasi hëngri mëngjes së bashku me familjen
e tij, babai dhe nëna e thirrën në dhomën që gjendej në katin e dytë të shtëpisë, mbase prej kohësh
ajo dhomë shfrytëzohej për biseda e diskutime të
karakterit serioz.
- Cila është dëshira jote, të vazhdosh shkollimin, apo ke ndonjë planë tjetër që ne mund të
mos jemi të njoftuar? - pyeti babai.
- Jo, unë nuk kam ndonjë planë tjetër, pos
që dua ta vazhdojë shkollimin, - shkurtë u
përgjigj Betimi, duke i vjedhur me sy që të dytë.
Prindërit e tij, u bindën praktikisht se Betimi dëshiron të shkollohet edhe më tej. Shumë
mirë që planet e më hershme që i kishin për atë
nuk ia shpalosën, mbase mund të ndihej i lënduar, sepse njeriu i cili dëshiron të shkollohet, në
vend që t’i ndihmohet në përzgjedhjen e drejtimit
të duhur, ata t’i thonë se për ty kemi menduar një
zanat të mirë.
A ke menduar për drejtimin? - e pyeti nëna
Kështu nënat ishin më të njoftuara rreth
sindromit të imponimit në përzgjedhjen. Kësisoj
përvojash kishte mësuar me rastin e martesave,
ku si rrjedhojë e vendosjes autokratike të prindërve kundrejt bijave dhe djemve të tyre, pasojat
fatale herët ose vonë mugullonin. Nëna e tij, edhe
pse ishte vetëm me kualifikim tetëvjeçarë, ishte
vigjilente rreth rëndësisë së përzgjedhjes, ndaj
fjalën kryesore dhe të fundit, për çfarëdo rasti ia
jepte personit i cili do ta barte mbi supet e veta
atë vendim.
- Kam biseduar edhe me shokë rreth kësaj
çështjeje, mendoj se nuk do të paraqes ndonjë
problem përzgjedhja e drejtimit, sa çështja e Nolit
i cili për hir të zanatit dhe kushteve jo aq të
volitshme, mund që mos të vazhdojë tutje, por në
këtë të gjithë shokët do të insistojmë që edhe ai t’i
bashkëngjitet këtij karvanit të ndritshëm, - tha
Betimi.
Kur u përmend fjala “zanat”, instinktivisht
prindërit e shikuan të skuqur njëri- tjetrin.
- Në rregull biri jonë, përkrahjen tonë materiale dhe morale pa doreza e ke, ndaj konsultohu
me shokët për përzgjedhjen e drejtimit dhe se
bashku shkojmë e konkurrojmë për drejtimin
përkatës, - foli babai me një tonë inkurajues.
Betimi, ndonëse ishte i sigurt për përkrahjen e prindërve, ai asnjëherë nuk kishte menduar
se prindërit e tyre e kishin një plan tjetër për atë,
por shumë mirë që nuk u informua, ngaqë mund
të krijohej një ndjenjë e inferioritetit tek ai.
Ende pa i mbathur mirë këpucët, mbrapa
dyerve që nja dhjetë metra ishin larg shtëpisë së
tij, ia dëgjoi zërin Arbrit, i cili gjithherë fliste me
zë paksa më të lartë se të shokëve tjerë, mbase
nuk ishte vetëm ai që kishte ardhur për ta ftuar
Betimin që të dalin diku, ndonëse vendi i tyre i
preferuar ishte pylli. U gëzua shumë kur i pa, se
të gjithë shokët e ngushtë të tij kishin ardhur për
ta ftuar, madje në ato ditë që u karakterizonin me
lajme herë të mira e herë të mërzitshme, kështu
që paraqitej një nevojë shumë e madhe që të
bisedohej e luhej futboll ndërmjet veti.
- Mirëserdhët, urdhëroni të hymë brenda,
në mos më shumë të paktën ta pimë nga një kafe,
- duke i shndritur fytyra Betimit, i ftoi brenda ata.
- Faleminderit, por mesa e di unë kafja i
përket burrave, ndaj të paktën unë këto që po i
shoh, asnjëri nuk i plotëson kriteret e të qenit
burrë, madje Shkëlqimit i mungojnë edhe mustaqet, - ha,ha,ha, plasi gazi prej fjalëve të Arbrit.
- Faleminderit shoku jonë, por kemi ardhur
me të ftuar që të dalim bashkërisht në vendin që
ishim atë ditë, - foli Suejbi, i cili ishte artist i
lindur, ku përnjëherë, siç ishte duke qeshur mund
të bëhej serioz dhe anasjelltas.
Ashtu të ngazëllyer, u ngjitën përpjetë për
të mbërritur kështu tek vendi që e preferonin
shumë, vend i përshtatësh për biseda serioze e
shaka, pse jo edhe për sport, ngase ishte i ngjeshur me lisa të gjata dhe livadhe të rrafshëta, ku
para këmbëve dukej sikurse i tëri ishte i rrafsh,
kurse prej prizmit të poshtëm, mund të shihej
kodra me shumë gunga e me gropa të ndryshme.
- Çka është ky disponim i zjarrtë? - pyeti
Betimi
Deshi të përgjigjej Suejbi, por duke e ditur
se përgjigja do të jetë me të parën serioze, nxitimthi ia mori fjalën Arbëri, për ta bërë kështu më
interesante këtë shëtitje në pyll. 94 Iljasa SALIHU
- Në fakt ne nuk jemi vetëm të disponuar,
ashtu që nuk jemi edhe vetëm të dekurajuar...
Duke e ditur se gjithçka serioze që tregon
Arbëri ishte e kundërta e asaj, në mos tërësisht, të
paktën nuk e linte bisedën në fjalë pa ndonjë
bisht, ndaj Betimi, dëshiroi që me kohë dhe të
paktën fillimin e bisedës ta bënin seriozisht, duke
i prekur temat që i preokuponin ata, andaj pa
humbur kohë, ndonëse nuk i premtonte edhe
durimi më, vendosi që Nolin ta pyet në lidhje me
vendimin e vazhdimit të shkollimit.
- Unë preferoj që Arbrit t’ia privojmë të
drejtën e fjalës në fillim të bisedës, - tha Betimi.
U përpoq të bëhet kinse serioz në fjalët që i
thoshte, por më kotë, Betimi kur e shihte Arbrin
dhe Shkëlqimin tek shtireshin si të mençur, i plaste menjëherë gazi, ndaj i dha mundësi që Arbëri
të vazhdonte me rrëfimin e tij, që vështirë ishte të
kapej forma dhe thelbi i drejtë i atij rrëfimi.
- Është prej kulturës elementare që njeriu të
mos ndërhyjë në bisedë, - shtirej për bisedë të
sinqertë Arbëri, - ne jemi të gëzuar, sepse Noli në
bashkëpunim me familjet e tij ka vendosur që të
vazhdojë më tutje shkollimin, ndërsa jemi dhe
ndjehemi të pikëlluar, ngase Noli do të vazhdojë
shkollën e mesme në Shkup, drejtimin e
mjekësisë, ...
Shpërthyen prapë vrullshëm të qeshurat.
Sidoqoftë, pas kësaj shakaje, Betimi u ndje
tepër mirë, tërësisht u çlirua prej atyre prangave
që e mundonin, tanimë i dukej terreni më i pastër,
më shpresues për të sotmen dhe të ardhmen.
- Noli është e vërtet kjo që e tha humoristi
jonë pa diplomë? - pyeti Betimi.
- Po është e vërtet, doja të thosha, esenca e
rrëfimit është e vërtet, besoj që e kuptoni se ku
puqet realiteti me metaforën e këtij rrëfimi, ndaj
siç mësova prej Suejbit ju më shumë ishit për
drejtimin makinerisë në Shkollën e Mesme Teknike, mbase ti kishe dëshirë ta vazhdosh edhe për
ekonomi?! - u përgjigj dhe pyeti Noli.
- Edhe njëri, edhe tjetri më duken drejtime
të mira e me perspektivë, por unë do ta zgjedh
atë drejtim, të cilin shumica prej jush do ta zgjedhin, fundja është shumë lehtë të vendosësh kur
të dy drejtimet i admiron. - Po ti Noli, konkretisht, për cilin drejtim je i interesuar? - prapë e
pyeti Betimi.
Paksa Noli në këtë rast u ndje i zënë pisk,
sepse nuk varej vetëm prej tij përzgjedhja e drejtimit. Madje nuk ishte me rëndësi vetëm përzgjedhja e drejtimit, porse e një rëndësia të veçantë
ishte që ai të shkollohej, po ta gjejë një drejtim, ku
mund të bëhet për tri vjet me diplomë të shkollës
së mesme, mbase ai dhe rrethanat në të cilët
jetonte e vepronte ishin të atilla, ku më përshtati
do t’i shkonte që ta zgjedhë ndonjë drejtim që
ishte më shumë zanat, se sa ndonjë drejtim që
ishte pararendës për përgatitje profesionale.
- Unë dhe Kujta, shoku ynë e kushëriri yt,
në konsultim me prindërit tanë kemi vendosur që
të regjistrohemi në shkollën e mesme të tekstilit,
drejtim i cili ishte me tri vjet, - u përgjigj paksa i
ndrojtur Noli.
Edhe pse kisha pas dëshirë të gjithë të jemi
së bashku, por mjafton që së bashku do të jemi
gjatë udhëtimit në shkollë, pse jo edhe gjatë shëtitjeve pas mbarimit të shkollës, - foli Betimi, të cilit
nuri i buzëqeshte prej kësaj dëshire.
Qëndruan gjatë në pyll, biseduan e rrëfyen,
lëruan nëpër shumë tema, duke kaluar andej e
këndej, garuan edhe në vrap, bërtitnin nganjëherë, mbase Shkëlqimi e këshilloi Arbrin që mos të
bërtet aq shumë, por ai vetëtimthi ia kthej:
- Vallë ty asnjëherë nuk të ka qortuar
arsimtari në klasë kur ke folur me zë të lartë,
duke të thënë: “mos bërtit, sepse nuk gjendesh në
mal”, ndaj unë shoku im i dashur do të bërtas,
sepse gjendem në mal, tanimë pra, nuk gjendem
në klasë, t’u kisha lutur qa ta bësh dallimin ndërmjet klasës dhe malit, njëra pra, përkon me bërtitjen, çlirimin prej stresit (ndonëse këta kishin stres
pa u lodhur fare) dhe demonstrim të lirshëm të
ushtrimeve fizike, ndërkaq klasa përkon me
qetësi, dëgjim, pyetje dhe përgjigje.
Kështu ata që nuk e njihni mirë Arbrin,
mund të vënin bast se ky njeri qenka tepër i men-
çur e serioz, gjë që nuk ishte tërësisht e vërtet e
kundërta e kësaj, por dukshëm i mungonte serioziteti në biseda, mbase edhe kur fliste ndonjë
send përnjëmend të vërtet, vështirë ishte t’i besohej, por për fatin e mirë të shokëve, ishte njeri me
vepra të sinqerta, iu shmangej provokimit
lëndues.
Pas kësaj shëtitje dhe diskutimi tejet të frytshëm e të hareshëm, të gjithë, përpos Nolit,
vendosën të regjistrohen në shkollën e mesme
teknike të makinerisë.

13
Fillimshtatori i vitit ‘99. Ditë jo aq e ngrohtë, por ngrohtësia e shpirtit të nxënësve shtegtar
po fillonte të shkruhej në një letër tjetër, mbase
edhe me ngjyra tjera.
Rrugët ishin përthekuar përplot gjallëri.
Sikur edhe librat prej haresë dhe gëzimit filluan
t’i hapnin fletët e tyre, mbase ishin mërzitur për
gjeneratat që i kishin përcjellë, ndonëse në asnjë
mënyrë nuk mund të rrinin pa bashkëbisedues.
Madje edhe libri, njëjtë sikurse njeriu (libri është
shoku më i mirë i jetës time) pandehte se shoku
më i mirë i jetës time është njeriu. Gjithmonë
qëndronte me modesti nën njeriun, sikur i thuhej
dhe i tërhiqej vërejtja njeriut se gjithçka Zoti krijoi
në shërbimin tuaj, ndaj mos e anashkalo këtë
privilegj tejet të begatshëm. Libri në këtë formë
dhe pozitë, dukshëm i ngjante pemës e cila prej
fryteve të shumta ishte bërë lavjerrës për njeriun.
Mbase për Betimin dhe shokët e tij, dita e
parë në shkollë përshkruhej me një emocion të
veçantë. Përpos që ishin ndarë mallëngjyeshëm
prej shokëve e shoqeve, tanimë për ata ishte një
risi struktura shoqërore në klasë dhe qytet. Nuk
kishin qenë fëmijë që e kishin frekuentuar shpesh
qytetin, ndaj krahas shkollës, shkuarja për çdo
ditë në qytet, paraqiste edhe një kënaqësi shtesë.
Dita e parë në shkollë ishte përplot risi,
mbase jo vetëm me risi të mira. Me të hyrë në
klasë, fillimisht u përshëndetën me njëri-tjetrin. U
ulën nëpër karriget e tyre të gjithë, duke e caktuar
gjithsecili vendin e uljes në baza vullnetare, ndonëse secili nën ankthe e emocione e prisnin hyrjen
e profesorit të parë, që dukshëm ngjante me kohë-
rat e mëhershme, ku gruaja e porsa martuar në
dhomën e dhëndërisë, vetëm sa nuk i binte të
fiktë prej turpit dhe prej emocioneve të shumta.
Disa që ishin të qytetit, si dukej kishin
ardhur me ca leksione të mbrapshta prej matrapazëve të rrugës, ku prej tyre kishin mësuar se fshatarëve (selakve) urgjentisht në fillim duhet t’ia
merrnin primatin, ose përndryshe në katër vitet e
ardhshme do të hiqnin të zitë e ullirit prej tyre.
Kjo ishte një “këshillë” tejet e mbrapshtë,
që nxënësit e ndershëm nuk e kishin marrë prej
familjeve të tyre, po prej rrugaçëve, të cilët ndjenin nevojë për shokë të rangut të tyre. Në vend që
t’i thuhej, mësoni sa më shumë, sepse katër vite
shkojnë më shpejtë se uji, atë që do ta merrni në
shkollë të mesme do t’ju shoqëron tërë jetën, pra
është një mundësi e mirë për ta ndërtuar kështu
një bazament të fortë, bazament i cili do ta mbanë
me besnikëri dhe me përpikëri të palëkundur
ardhmërinë e tyre. Në vend të kësaj, ata “mësoheshin” për mbrapshtë, madje ia mësonin edhe
metodat e kurthit. Mjerisht, edhe ca nxënës të
fshatit, merrnin këso paralajmërimesh që të ruhen
prej qytetarëve (zorraxhive). Kjo nomenklaturë
dhe ky rrebesh “këshillash” ishte tmerr i vërtet,
aq më shumë kur kihej parasysh fakti se, në
shkollat ku mësonin do të jenë së bashku (nën një
kulm) me palën e kombësisë tjetër.
Në vorbullën e këtyre “këshillave” nuk
mund të shpëtonin dot nxënësit adoleshentë dhe
të gjorë, që ishin viktima të vagabondëve të
rrugës.
Pasi e kishin pritur për afro një orë të tërë
profesorin, Betimi ishte zgjuar i pari që të sheh se
çfarë po ndodh në korridor. Në korridor s’pa gjë,
thuajse ishte shkolla në bojkot. Ashtu menjëherë
kthehet në klasë, kuptohet pa marrë vesh gjë
rreth ardhjes së ndonjë profesori. Në vendin që
kishte qenë ulur, sheh se nuk e ka karrigen, mbase edhe ishin habitur shokët e tij në biseda dhe
njoftime me shokët në klasë. Betimi fillimisht i
pyet shokët e tij për karrigen, por as ata nuk dinë
gjë, më pas del përpara nxënësve, paksa me zë më
të ngritur, dhe pyet për karrigen. Pas pakë, një
nxënës i manipuluar prej matrapazëve të rrugës,
kishte vendosur të provokojë duke e kërkuar
kështu një konflikt me fshatarët. Më vonë merret
vesh se nxënësi në fjalë kishte qenë shumë i drejtë
dhe i mençur, por kishte ra në grackën e
vagabondëve.
- Unë karrigen ta kam marrë, ndaj kjo karrige këtu do të qëndrojë, ... - fliste kolegu i tij, me
një ton herë kërcënues e herë dyshues (fliste
kështu ngase nuk e njihte mirë kolegun e tij, që
përmes tij kishte vendosur ta rrëzojë piramidën
fshatareske, kuptohet me instruksione të rruga-
çëve, ngase ai djalë në asnjë pikë nuk përputhej
me atë që e thoshte dhe pandehte ta veprojë).
- Unë me sa e shoh, ju e paskeni një karrige
shtesë, sikur të mos kishin fare, do ta kisha ndarë
me ju karrigen, duke qëndruar unë një orë e ti një
orë, besa mund që edhe të ta falja, por ju lutem,
që mos të rrijë bosh njëra karrige, më jep cilën
duash, qoftë edhe nëse e imja kishte qenë më e re,
- me një tonë të butë foli Betimi.
Pas këtyre fjalëve të buta dhe të qeta të
Betimit, kolegu i tij zuri edhe më tepër të trimërohet, mbase atij sikur iu duk dialog i mjaftueshëm,
sa për t’ia matur pulsin e reagimit atij.
- Kot e ke, mund të shkosh në klasën tjetër
e ta kërkosh një karrige, por kujdes ruaje edhe
atë, se kështu njerëzit mund që ta rrëmbejnë dhe
pastaj të përgjërohesh, por kot e ke, këtu është
qytet e jo fshat, ku edhe në cunga të plepave
mund të uleni, - filluan të qeshnin një grup i
nxënësve në klasë, prej këtyre fjalëve që edhe
mund të gravitonin ndonjë grusht burrëror.
Tashmë këto fjalë të shoqëruar me gërthitje
të klasës, përbënin një digë të fortë, për ta gllabë-
ruar ashtu lehtas këtë zënkë. Përkundër faktit që
Betimi njihej si njeri i durueshëm, në këtë rast si
dukej do të sfidohet prej mos durimit.
- Ore a po ma jep karrigen, apo diskursi i
dialogut tonë do të merr kahja tjetër, - paksa i
nervozuar bërtiti Betimi.
Plani i kolegut të tij, filloi të vendohet nëpër
binaret e porositura. Të gjithë kolegët e tjerë, tashmë kishin mbetur të stepur, nuk dinin si të reagonin, ngase as njërin as tjetrin nuk e njihnin, mbase
as terrenin dhe rregullat në këtë shkollë nuk i
njihnin dot.
Llava e kësaj zënke shpërtheu, atëherë kur
kolegu i tij i klasës e shau rëndë Betimin, mbase
në gjuhën sllave ia shau edhe familjen, duke ia
kujtuar rastin e mëngjesit të hershëm të vitit ’98,
ku të njëjtën fyerje, në të njëjtën gjuhë, tani po i
dëgjonte prej shokut të tij shqiptar.
Në afekt reagoi Betimi, duke e sulmuar keq
kolegun e tij, mbase tutje, si njëri ashtu edhe tjetri
u penduan, por pasi kolegu i tij pësoi keq me lëndime në fytyrë. Pastaj Betimin desh e përjashtuan
nga shkolla, duke mos shpëtuar dot prej shuplakave të profesorit, aq më i madh ishte turpi për
Betimin se një gjë e tillë u bë në prani të të gjithë
kolegëve, duke i treguar kështu secilit se ata që
provokojnë dhe ata që nuk mund të mbahen dot
prej mllefit, do të pësojnë edhe më keq.
Mbase që nga ai gjest Betimi e ndjeu vetën
të denigruar dhe të diskredituar, ishte i vetëdijshëm se ishte viktima e parë e “këshillave” të rrugaçëve, por pas intervenimit të profesorit, shpresonte që ato këshilla, objekt i së cilave ishte vetë
ai, të merren për të mirë, duke i treguar secilit se:
- leksionet e rrugaçëve duhet të përfundojnë në
analet e turpit, përndryshe e njëjta, mbase edhe
më keq do të na gjente të gjithëve, problem që do
të na rraskapitë e gjymtojë, sepse nuk kishte
nevojë për probleme tjera - shtesë, ishin të tepërta
problemet me palën e kombësisë tjetër, assesi nuk
i duheshin probleme ndërmjet veti, mbase as një
problem nuk i nevojitej, mjaftonte që në mënyrë
të sinqertë t’i rrekeshin mësimit, ky pra për ta
ishte një problem që patjetër duhej sfiduar.

14
Hija e zezë e problemit të ditës së parë,
Betimin me muaj të tërë kishte shoqëruar. Kjo
zgjati derisa kolegu me të cilin ishin zënë, hapur i
kishte treguar për kurthet e inskenuar nga jashtë.
Ndaj, nuk përtuan që t’ia zgjasin dorën njëritjetrit, duke krijuar kështu një klimë më të përshtatshme dhe të pavarur (të liruar prej ndikimeve
nga jashtë) për mësim dhe diskutime që i përkisnin lëndëve mësimore.
Me kalimin е muajve, besimi dhe ngrohtësia ndërmjet nxënësve sa vinte e rritej. Këtë
mozaik e begatonin shijet e ndryshme të nxënësve për lëndët mësimore. Suejbi ishte më kureshtar
rreth lëndëve profesionale, Betimi ishte më i
interesuar dhe më shumë e admironte lëndën e
biologjisë dhe të historisë, Arbëri përskaj lëndëve
tjera më shumë e pëlqente lëndën e kulturës fizike dhe Shkëlqimi njëlloj sikurse Suejbi i pëlqente
më shumë lëndët profesionale.
Për ta ruajtur sfondin e ëmbëlsinë shoqë-
rore të dikurshme, që e kishin trashëguar prej
viteve të hershme të shkollës fillore, këta çdo ditë
shkolle udhëtonin së bashku për në Kumanovë.
Shpeshherë kur u përgatiteshin për me notë,
ushtrimet dhe largimin e tremës përballë profesorit dhe kolegëve, i bënin në automjet. Arbëri
shpeshherë dëshironte të luajë rolin e profesorit,
por kur i vinte radha atij për të luajtur rolin e
nxënësit, nuk i pëlqente sa duhet, por s’kishte
çfarë të bëjë, patjetër duhej ta shfrytëzonte atë
rast, mbase edhe me kësi lloj aktivitetesh dukshëm e shkurtonin rrugën. Madje një herë, vozitë-
si i cili nuk e kishte të kryer shkollën e mesme,
kishte shprehë dëshirë që edhe ai të regjistrohet
në shkollë të mesme, ngase si duket udhëtarët e tij
e kishin furnizuar me material të bollshëm.
Një ditë, Shkëlqimi i kishte ngatërruar ca
fjalë me ca të tjera të himnin kombëtar shqiptar.
Me të hetuar profesori i historisë se ai kishte
problem me boshtin kurrizor, e detyroi që edhe
presjet t’ia mësoj përmendësh himnit shqiptar. Ky
ishte një rast i volitshëm, që Arbëri të mos mbetet
asnjëherë pa objekt loje.
- Çfarë shqiptari je ti, kur nuk e din
përmendësh, madje edhe logjikisht himnin tonë, -
me përqeshje e pyeste Arbëri.
- Si shumica e të tjerëve, për dallim prej
shumicës, mbase unë e kam ngatërruar pak himnin tonë, por assesi në vepra një gjë të tillë nuk e
kam bërë, - fliste me seriozitet Shkëlqimi.
Ai ishte ngatërruar në frazën e parë të
himnit shqiptar. Në vend që të thotë: rreth flamurit të përbashkuar, me një qëllim e një dëshirë..., ai kishte kënduar kështu: rreth flamurit të
përbashkuar, me një qëllim e shumë dëshira...,
mbase këtë mund ta kishte bërë qëllimisht, marrë
parasysh çështjen aktuale të popullit shqiptar, i
cili karakterizohej me konglomerat dëshirash.
Një ditë prej ditëve, profesori i gjuhës dhe
letërsisë shqipe, nxënësit i kishte obliguar që për
javën që vjen të shkruajnë përmbajtjen e romanit
të fundit që e kishin lexuar. Pothuajse, shumica u
shikuan ndërmjet veti, mbase për disa, koha që
kishin lexuar romane ishte shumë e largët, aq e
largët, sa që përbënte kërcënim potencial të mbamendjes në kohën e tanishme. Betimi nuk brengosej aq shumë, jo që ishte ndonjë lexues i zjarrtë
dhe i rregullt i romaneve, porse ndjehej i sigurt në
aftësinë që e kishte në krijimin dhe tregimin e
romanëve, sa ora mund të improvizonte ngjarje të
ndryshme. Kësisoj, javën e kishte shfrytëzuar në
përgatitjen e njësive tjera mësimore, duke mos u
lodhur fare për konceptimin e romanit të fundit të
lexuar.
Koha për shkoqitjen e konceptit të romanit
s’vonoi shumë, mbase përshpejtimin e kohës e
ndihmonin aktivitetet e ndryshme dhe të shumta,
ku java javën nuk e zinte, - siç shprehej kështu
populli. Betimi në mjetin transportues u njoftua
prej shokëve se sot, është dita kur duhet dorëzuar
konceptin e romanit. Ndërkaq, Betimi s’kishte
bërë gjë, por në moment iu kujtua një rrëfim tejet
interesant që në klasë të shtatë Suejbi ia kishte
rrëfyer atij, ku bëhej fjalë për prindin dhe xhaxhain e tij, të cilët me veturë, tipi i së cilës ishte
“Fiqë”, kishin shtegtuar në Gjermani, gjë që për
Betimin dhe shokët e tjerë ishte shumë e pabesueshme, porse në realitet ishte ngjarje e vërtet.
Sakaq, Betimi i rreket kësaj teme, ku për një orë,
thuajse e konceptoi të tërën.
Për të qenë ora e mësimit më atraktive,
profesori i gjuhës dhe letërsisë shqipe, kishte kërkuar që gjithsecili të dalë përpara nxënësve, dhe
ta tregon shkurtas përmbajtjen, personazhet dhe
mbresat e romanit që e kishin përzgjedh për ta
shkruar. Shumica e nxënësve e kishin shkruar
konceptin e romanëve të njohura, siç ishin: “Lulja
e kujtimit”, “Pse”, “Sikur të isha djalë”, Trëndafili
i zemrës” dhe “Alkimistin”, mbase ky sfond i
varfër i leximit të romanëve ndër nxënësit, ishte
një rast i volitshëm për Betimin, i cili kah mesi i
orës, mbase numrin e ditarit e kishte në mes,
mendonte që do ta freskojë profesorin me një
ngjarje dhe roman ende të pa lexuar as nga vetë
profesori.
Profesori, disi ishte lodhur prej rrëfimeve të
njëjta, madje dikur as që ia varte veshin se çka
kishin shkruar, e çka rrëfenin nxënësit. Pas pak
radha i erdhi Betimit, ku profesorit dalja e Betimit
përpara nxënësve nuk i bëri fare përshtypje, sepse
ishte i sigurt që do ta dëgjojë të njëjtin rrëfim.
Titulli i romanit të improvizuar ishte
“Qerrja e kalit me motor”, titull që e shtyri profesorin t’i drejtoj sytë kah Betimi dhe ta dëgjojë
me vëmendje, mbase ndjehej disi i turpëruar, sa
që nuk e pyeti dot për emrin e autorit të atij
romani, ndonëse ky ishte një rast tejet i duhur për
Betimin, se s’gjente dot emër të autorit që mund
ta sprovojë edhe më tej profesorin. Betimi jo që
nuk dinte të rrëfente për ngjarje në pika të shkurtra të ndonjë romani të lexuar, por për nga natyre
ishte kreator dhe provues praktik i sfidave, ndaj
me ngulm dëshironte që ta vendojë vetën nëpër
sprova të rënda, i ngjante shumë atij i cili shkëlqyeshëm dinte të notonte, që çmendurisht ishte i
pasionuar pas notit dhe pikërisht, atëherë kur
detin e kaplonin erërat dhe valët e forta, ai kërcente në det për t’u kënaqur kështu me dallgët e
larta të detit. Ngadalë e qartë ia filloi rrëfimit,
mbase duke e shastisur edhe profesorin me më-
nyrën e bukur të rrëfimit. Profesori e vlerësoi
shkëlqyeshëm, por nuk mori dot guxim që ta pyet
se ku e kishte lexuar këtë roman kaq atraktiv dhe
sfidues. Ndoshta, dikur profesori mund të informohet saktë mbi origjinën dhe autorin e romanit,
mbase kemi raste të shumta në histori, kur për
ndonjë ngjarje të caktuar, kuptohet përmes metaforës, qëllimisht të plasohet dhe deshifrohet një
inskenim i dikurshëm, kuptohet - një deshifrim i
tillë do të mund të bëhet vetëm nëse lexuesi përpiqet që lëvozhgën e cila fshihet në roman, trimë-
risht t’ia heq, ngase me të drejtë kishte thënë një
studiues i albanologjisë: “lexoje atë që shkruhet
në roman, por assesi mos e kuptoni romanin
vetëm në bazë të asaj që shkruhet”.
Fundja, edhe sikur të informohej dikur
profesori me “inovacionin” e Betimit, besoj që do
t’ia falte, madje për atë do të trumbetonte si
nxënës i zhdërvjelltë e kreator. Kësisoj, jo vetëm
profesori, por të gjitha ata që duan të merren me
zbërthime të enigmave, të mos hezitojnë të lexojnë edhe romane, mbase brenda tyre mund të fshihen gjëra shumë interesante, që vetëm mburravecëve “frikacak”, nuk ia mban që gjërat t’i thonë
troç, duke e zgjedhur kështu rrugën e labirinthit,
madje si rrjedhojë e asaj “frike” mund të bëhen
edhe romancier të vërtet. Kështu që, edhe me kësi
lloj strumbullarësh përballej shkolla, pa të cilën
ndoshta nuk do të ishte edhe aq tërheqëse për ta
përvetësuar dhe emërtuar si shpëtimtare të jetës.
Të tubuar për kryerjen e një detyre së
bashku, mbase natyra e asaj lënde përshkohej me
bashkëpunim, kishin qëndruar deri në orët e
vona të natës te shtëpia e Suejbit, ku në mëngjes
me shumë vështirësi ishin gdhirë, mbase për ta
vazhduar edhe më tej gjumin, kishin vendosur që
të inskenojnë një gënjeshtër, ku të gjithë ishin
marrë vesh që, kur të pyetën për arsyen e mungesës në orën e parë të mësimit, Arbëri të fletë i
pari, i cili do të thotë se goma na pëlciti në rrugë,
dhe nëse pyetët edhe dikush tjetër prej shokëve,
ta thonë të njëjtën arsye, duke u ruajtur dhe
siguruar kështu prej ndonjë gracke të mundshme.
Kësisoj, atyre si duket i mjaftoi skenimi i një
gënjeshtre të vetme, duke mos qenë të vëmendshëm rreth metodave dhe profesorëve të ndryshëm. Kështu që, atë ditë i kishin pasur dy orë
rresht me profesorin e kimisë, që njëherit kishte
qenë edhe kujdestar i tyre i klasës, mbase profesorin e kësaj lënde ishte vështirë ta vësh në
kthetrat e lajthitjes.
Posa mbaron ora e parë, kujdesshëm futen
në klasë, ndonëse të mërzitur për humbjen e orës
së mësimit dhe rastit në fjalë. Me të hyrë profesori
në klasë, pa ndonjë vështirësi, vëren se Betimi me
shokët e tij kishin ardhur. Arbëri bëhet gati që t’ia
tregojë arsyen e vonesës, por ai e ndërpreu, duke
e pyetur Shkëlqimin për arsyen e kësaj vonese.
Sigurisht që Arbrin e ndërpreu, nga shkaku se
fare mirë i dinte shkathtësitë e tij për të bërë
maskime të kësaj natyre.
- Ne i nderuar profesor u vonuam për arsye
se automjetit me të cilin rregullisht udhëtojmë, i
pëlciti goma, - u shprehë Shkëlqimi.
Nuk bëri më pyetje tjera profesori, duke
pohuar vetëm me kokë, mbase kjo ishte një shenjë
se këta shpëtuan dhe mungesat do t’ju arsyetoheshin. Porse, këta u mashtruan rëndë, harruan se
natyra e tij, nuk është aq lehtë që ta falte ndonjë
gabim, e lëre më ndonjë gënjeshtër. Pa humbur
kohë, vazhdoi me shpjegime në lëndën përkatëse,
thuajse s’kishte ndodhur asgjë. Objekt i njësisë
mësimore, në atë orë kishte qenë shpjegimi i sistemit periodik, ku për ta bërë profesori më të kapshme këtë materie, tërë sistemin e kishte shënuar
në dërrasë të zezë. Pasi ishte mbushur tabela, - i
thotë Arbrit shko laje shpuzën dhe pastaj pastroje
tabelën. Ashtu fare i pavetëdijshëm Arbëri e merr
shpuzën dhe shkon për ta pastruar. Menjëherë
pas tij, doli edhe profesori, duke e pyetur edhe
njëherë për “fatkeqësinë” e gomës së automjetit.
- Kërkoj ndjesë, kur deshe ti të tregosh për
arsyen e vonesës, unë ia dhashë fjalën Shkëlqimit,
duke të diskriminuar kështu, pra nëse nuk të vjen
mund tregoi profesorit se cila gomë e automjetit
pëlciti, - e pyeti profesori Arbrin.
Tanimë, edhe pse e nuhati se gjenden përballë zbulimit të gënjeshtrës, ai mendoi ta provojë
edhe shansin e fundit, duke dhënë një përgjigje
me gjakftohtësi:
- Goma e cila pëlciti, me sa më kujtohet
ishte në pjesën e përparme, se cila saktë nuk e di,
për këtë pyete Suejbin, sepse ai doli prej automjetit për të parë se çka ndodhi, - u mundua që
Arbëri të qëndrojë ende i pazbuluar, edhe pse e
gjitha ishte e kotë.
Porse, profesori nuk e la me aq, jo pse ishte
bërë nami që ata kishin munguar në orën e parë,
por dëshironte që një të metë të porsafilluar të
nxënësve, praktikisht t’ia hedh poshtë, duke ia
gërditur kështu tërë jetën atë ves të ligë.
Profesori u kthye në klasë, duke i thënë
paraprakisht në korridor atij që të mos hyjë
menjëherë në klasë, mbase dëshironte të zbulonte
të vërtetën, me këtë t’i sfidojë turpshëm nxënësit,
t’i zhveshë prej asaj ndotje të pavend.
- Suejb, mund të më tregosh se cila gomë e
automjetit pëlciti? - pyeti profesori.
Suejbi, ndonëse ishte tejet i shkathtë në
zhdërvjelltësi të këtij llojit, por si duket më në
fund e kuptoi metodologjinë zbuluese të profesorit, ndaj nuk tentoi të bëjë tutje përpjekje që të
nxirret prej këtij labirinthi tashmë të shpalosur.
- Në emër të të gjithë nxënësve kërkoj falje,
arsyeja e vonesë sonë nuk kishte fare të bëjë me
defektin e automjetit, porse mbrëmë deri në orët e
vona qëndruam duke i bërë disa detyra në
vizatim teknik, ndaj nuk e morëm parasysh faktin
se shumë më mirë dhe me dinjitet do të kishim
kaluar nëse do të tregonim të vërtetën, mbase e
harruam faktin se gënjeshtari qëndron nën ethe
permanente sikurse hajduti i cili pretë që në çdo
moment mund të zihet, - me kokë të ulur, në
emër të të gjithëve kërkoi falje Suejbi.
Ashtu sikurse më parë i kishte hetuar se
këta nuk e thanë të vërtetën, tanimë vlerësoj se
këta po e thonë të vërtetën, që me përgjërim dhe
të turpëruar kërkuan falje, duke qenë shembuj si
për vetën ashtu edhe për të tjerët, sepse gënjeshtra apo mashtrimi, herët apo vonë, prej njërit apo
prej tjetrit person do të mugullojë, ashtu sikurse
gjelbërimi pas dimrit, ndonëse gjelbërimi i pranverës dikur nuk shihej, por koha dhe madhështia
e Krijuesit do ta bëjë të mundur të zbulohet
gjithçka që para do muajsh fshihej nën jorganin e
bardhë e të ftohtë. Ndaj, të hiqet dorë prej këtij
vesi të shëmtuar, mirë të mundohemi pak, sesa të
shpëtojmë për një moment të shkurtër, por duke
qenë të shoqëruar me një mundim permanent,
mundim që shumë shpejt mund të shndërrohet
në dëshpërim të përjetshëm, - kështu aludonte
profesori, mbase reflektimi i të cilit qe një këshillë
me efekt shërues të përjetshëm.
Ndërmjet këtyre binarëve dhe llojit të këtij
mozaiku, ditët i ngjanin ujit i cili rridhte pandërprerë, pavarësisht pengesave në shtratin e lumit,
mbase uji ndjente epërsi kundrejt shtratit të lumit,
sepse uji ishte ai që e kishte krijuar shtratin e
lumit, e jo shtrati ujin, ngjashëm pra, nxënësit e
krijuan shkollën dhe i gravituan profesorët, e jo e
kundërta, gjë që ishte normale të kishin pengesa,
besa të paraqiten edhe vetë si pengesa të këtij
rrugëtimi, por me rëndësi ishte që rridhte uji.

15
Viti 2000! Ai që ia hapi burrërisht derën
këtij viti, ishte stina e dimrit, stinë që nuk i kishte
harruar t’i merr me vete edhe të padëshiruarat e
natyrës dhe njeriut, mbase si për freski të atyre
ngricave dhe atij acari të pamëshirshëm, ia kishte
bërë një ftesë edhe puhizës, e cila trumbetonte ta
luajë rolin e një katalizatori klimatik. Vargani i
mjerimit, sikur prej brenda dëshironte ta dëshmonte të vërtetën e saj të dhembshme, që shumë
pak njerëz dëshiruan ta sensibilizojnë, ndonëse
më shumë e preferonin një dhimbje të vazhdueshme, sesa një fund të menjëhershëm të dhimbjeve, fund që ishte vështirë të shpëtojë pa dhimbje
të mëdha. Kështu nuk mendonin ata, që për hir të
turpit, lejuan që sëmundja t’i vërshojë në çdo anë,
e assesi nuk pranuan të shkojnë te mjeku, që ta
parandalojnë zgjerimin e asaj sëmundje ngjitëse
dhe vrastare. Mbase atyre i vinte turp të tregonin
se janë të sëmurë prej sidës, duke e shtyrë kështu
turpin për më vonë, turp që edhe për së vdekuri
do t’i turpërojë, pra ata arritën ta mbajnë të
fshehtë se janë të sëmurë prej sidës, por u turpë-
ruan atëherë kur u konfirmua fakti se ata vdiqën
në vitet e hershme të jetës prej sidës. Kurse, ata që
e kishin shitur këtë botë për botën e amshuar, nuk
mund të vlerësoheshin për tregtarë të pasuksesshëm, ngase pikërisht ishin ata që sëmundjen e
kësaj shoqëria, përpara se ta pllakoste tërë organizmin në greminën e turpit, për t’u mos u bërë
vonë, shkuan te mjeku dhe ia prezantuan sëmundjen, mbase prej atij mjeku të ndershëm e të
përgatitur mirë, u kthyen me këshilla dhe barna
shërues.
Kush mund të ishte mjeku, pos popullit
shqiptar, popull që edhe vetë lëngonte prej sëmundjes që quhet padrejtësi e kolonizim, ndërsa
kush mund të ishin ata që këtë botë e kishin shitur për botën e përjetshme - tregtarët e frytshëm,
pos ushtarët dhe dëshmorët e UÇPMB-së, trima
që shumë mirë e kishin kuptuar se komunikimi i
shëndosh me sllavët mund të jetë vetëm tyta dhe
shënjestra e pushkës.
Nuk është madhështi dhe urtësi e shkruesit
të një ngjarjeje, ndonëse për të treguar se janë
shumë të ditur e ngadhënjyes të metaforës, ta
bëjnë gardh të pa kalueshëm kuptimin e atij
rrëfimi, duke e përdhunuar kështu me asi lloj
shifrimesh, që as shkruesi i atyre rreshtave të mos
e kuptojë. Madje kësisoj mendonte edhe Betimi, i
cili edhe në romanet e tij improvizues, që i rrëfente përpara të tjerëve, nuk përdorte asi lloj metaforash që mund ta pllakosnin në ndonjë udhëkryq
të komplikuar, që besa as instruktori më i mirë i
këtyre trevave nuk mund t’i ndihmonte. Thjeshtë-
sia është perfeksion, - i kishte thënë një ditë
Suejbi. Porse jo gjithherë perfeksioni ishte i
thjeshtë, sepse pastaj edhe të thjeshtit do të mund
të krijonin vepra madhore, cilësi kjo e Krijuesit,
pse jo edhe reflektim i mëkëmbësit në tokë, - i
kishte thënë një ditë Shkëlqimi.
Ç’të bësh, kështu fishkëllenin ligjet e asaj
përditshmërie, mbase Betimi dhe shokët e tij,
sikur kishin filluar të mendojnë më mbarë për
detyrat të cilët natyrshëm i takonin, që pas përfundimit të luftës së Kosovës njëzëri ishin betuar
se për moshën që e kishin, arma më e fortë e tyre
do të jetë lapsi dhe libri, madje kësi lloj këshillash
merrnin edhe prej mësimdhënësve. Nuk kaloi
shumë kohë, kur kjo mendësi dhe ai betim u
sfiduan, po prej shkakut të njëjtë të dikurshëm,
shkak që më vonë i kishte bërë të pendoheshin.
Kishin filluar përleshjet e armatosura në
Luginën e Preshevës. Shpërthimi i kësaj kryengritje, s’kishte kush që mund ta ndalte. Pengimi i
këtij fenomeni, ishte njësoj sikur të tentohet të
pengohet ardhja e stinës së pranverës. Kryengritësit shqiptar ishin pranverë e vërtet e popullit,
madje ishin edhe blerimi i këtij nënqielli, që mizorisht prej mizorëve iu kishte nënshtruar zjarrit.
Mjerë ai që e djegë drurin e njomë, - thoshte daja i
Betimit.
Edhe një herë filloi të lëkundet organizmi,
të flasin e të ndjejnë dhimbje të gjitha gjymtyrët e
organizmit, të tronditet rrënja për trupin e pemës,
dhe të fillonin të binin gjethet prej frikës së torturave të trupit. Rregull natyror, i ngjashëm me
shqiptarët, pavarësisht se ku jetonin, ata ishin
organizmi me tërë gjymtyrët, si dhe pema me tërë
pjesët përbërëse të saj.
Betimi dhe shokët e tij nuk mund të qëndronin të rehabilituar, ndonëse për ndonjë kontribut fizik ende ishin të njomë. Atë verë të nxehtë e
dëshpëruese e kishin harruar shpejtë, sikur kishte
rënë një vetëtimë e fortë, për t’ia djegur kështu
premtimin dhe betimin që e kishin bërë me Suejbin. Harruan se dikur ishin penduar skajshmë-
risht për lëshimin e mësimit në kohën e krizës së
Kosovës. Këtyre në atë kohë, nuk iu dhimbej fare
koha, që e kishin harxhuar në brengosje përballë
vëllezërve të tyre, porse mënyra e kohës së harxhuar ishte tejet e dhimbshme, ngaqë këta një
pjesë të kohës mund t’ia kushtonin obligimeve
shkollore, ndërsa pjesën e kohës tjetër të mbetur
mund ta vinin në shërbim të kontributit kombë-
tar, duke e begatuar kështu kohën si tërësi.
Atëherë këta ishin të rinj, mbase si rrjedhojë e atij
plogështimi dëshironin ta arsyetojnë lëshimin e
mësimit.
Kryengritësit shqiptar sa vinin e shtoheshin, paralelisht me këtë, Betimi dhe shokët e tjerë
të klasës, si pretekst dhe pikënisje e tatëpjetës së
mësimit, ishte ora e gjuhës së maqedonishtes.
Këta me të pa drejtë filluan ta përbuzin profesoreshën e kësaj lënde, mbase jo me diçka tjetër, pos
me mos mësim, që njëherit ky akt për çdo profesor konsiderohej si përbuzje e rëndë. Mjafton që
profesorit t’ia refuzosh mësimet, kjo për atë ishte
sikur një bombë që pritej nga çasti në çast të
shpërthejë, duke e marrë me vete tërë klasën,
mbase përcaktimi i këtij mjeti shpërthyes ishte
gremina e përjetshme.
Mediat e bënin të vetën, Betimi i cili edhe
organikisht ishte i lidhur me atë pjesë të shqipes,
assesi nuk mund të bëhej rehat. Ky shqetësim bëri
që interesimin dhe energjinë e vet, prapë ta kanalizojë drejtë asaj “katrahure”, që dukej se s’kishte
fund.
- Deri kur kështu? - një ditë zëshëm i kishte
pyetur Betimi shokët e vet.
Të njëjtën pyetje, me një mungesë të një
përgjigje të caktuar dhe adekuate e ndjenin edhe
shokët e tij. Fati i tij kishte qenë që për së afërmi
dhe qysh si fëmijë t’i përjetojë disa vuajtje, që
kishin të bënin me faktin se atë Zoti e kishte
krijuar shqiptar dhe mysliman, identitete që pala
tjetër skajshmërisht i urrente. Mbase ishte bindur
se pa e zgjidhur çështjen kombëtare njëherë e
përgjithmonë, gjithçka do të ishte e kotë. Edhe ai
ishte njeri, qenie që mund të gabojë, t’ia qëllojë
dhe të evoluojë në mendime. Dikur thoshte se, -
në moshën që gjendemi, arma jonë e vetme kundrejt palës tjetër është libri dhe lapsi, ndërsa tani
një gjë të tillë nuk e thoshte, por proklamonte që
pa zgjidhje të problemit kombëtar, do të mbetemi
një fabrikë e vjetër, prodhimi i së cilës do të jetë
terri dhe konflikti. Ai përmes alegorive të tilla,
pandehte bashkimin e gjithë shqiptarëve në një
shtet të vetëm, si dhe për sa kohë që kjo aspiratë
të mbetet në inkubatorin zhvillues, si shqiptar të
ndarë e të coptuar padrejtësisht, të paktën në
vendin ku jetojnë të paraqiten si faktor shtetformues me të drejta të barabarta.
* * *
Ishte fillimi i stinës së vjeshtës, kohë e
ftohtë me të reshura jo të rregullta. Dallëndyshja e
fundit, para pak ditësh kishte migruar për në
vendet e nxehta, mbase jo vetëm të nxehta në
aspektin e klimës meteorologjike, porse vende që
karakterizohen edhe me klimë të përshtatshme
politike, ekonomike dhe kombëtare. Fundja, çfarë
kërkonin dallëndyshet e gjora në Luginën e
Preshevës, kur dihej mirëfilli se atje prej dorës
gjakatare serbe, me gjithë shtëpizat e tyre të
ndërtuara me shumë mund dhe mjeshtëri mund
të mbyteshin, dhe të shndërroheshin në ushqim
për insektet e mikrobet, e pse jo edhe për ata të
cilët ishin uniformuar në të gjelbër?!
Për dallëndyshet shtegtimi dhe migrimi
ishte tejet i lehtë, mbase ato i përkisnin kontinenteve, dalloheshin nga krijesat njerëzore, të
cilët karakterizohen dhe i përkasin fiseve dhe
shteteve. Porse kështu nuk ishte edhe për shqiptarët, ata ishin trashëgimtar të parë të këtij trualli,
i cili nuk ngurroi që për shekuj të tërë të ujitet me
gjak, por assesi të tremben shqiptarët, edhe nën
thumba të atilla, ata qëndruan aty. S’kishin ku të
shkonin, sikurse njeriu që nuk mund t’i ketë dy
nëna, njashtu edhe s’mund t’i ketë edhe dy atdhe.
Përafërsisht kështu Betimi e kishte kuptuar
çështjen kombëtare, mbase me fjalë më të varfra
në atë kohë, por me vepra shumë më të pasura se
sa shkruesi i këtyre rreshtave në këtë kohë!
Përballë asaj beteje iu duk gjithçka e kotë, -
mësimi, aktivitetet sportive dhe hareja me
shoqërinë. E pandehte veten si të rritur, edhe pse
ende të gjashtëmbëdhjetat nuk i kishte mbushur.
Nuk përtonte dot, që shokëve t’ia përsëris ngjarjet
kur policia e kishin torturuar, kur ushtria serbe në
kufirin afër fshatit të tij shpesh e kishin kthyer
mbrapa, duke e nënçmuar jo vetëm atë, por gjithë
kombin shqiptar, mbase sa herë që i nënshtrohej
këtyre vërsuljeve, përbindëshat sllav ia shanin
identitetin e tij kombëtar dhe fetar.
Më nuk mund të duronte, dukej sikur edhe
durimi kërkonte shpëtim, që ishte buzë shpërthimit të skajshëm, ndaj Betimi nuk ngurroi që një
ditë t’ia tregojë planin shokëve të ngushtë të tij, që
kishte të bëjë me hapat e ardhshme drejt asaj
kauze. U morën vesh që të gjithë të mos ngarendnin për atje (te vendi i burrave, por këtë togfjalësh
e dëgjoi vonë), pra gjithsecili të kontribuon diçka,
qoftë edhe duke qëndruar në vendlindje. Kështu
për të mos ra në sy mungesa e tyre, vendosën që
Betimi dhe Shkëlqimi të nisen për në luftë, edhe
pse ende nuk e dinin se sa peshonte automatiku i
thjeshtë, por ishin të sigurt se dashuria dhe flijimi
për atdheun peshon shumë rëndë, ndaj përballë
kësaj dashurie gjithçka do të jetë e arsyeshme.
Herët në mëngjes u zgjuan, familja e tyre i
përcjelli për në shkollë, por këta rrokën rrugën e
malit, ndonëse Shkëlqimi i njihte më mirë rrugët
në mal, në vend të librave, çantën e kishin mbushur me bukë dhe përgatitje tjera që iu nevojiteshin për përballje me vdekjen. Ishte kohë tejet e
papërshtatshme, por vullneti dhe morali i fortë
bëri që çdo pengës të tejkalohet. U morën vesh që
për këtë shtegtim, familjet e tyre të informoheshin
prej Suejbit.
Deri pas mesditës ecën pa u ndalur askund.
Mbase ishin afruar në pjesën ku ishin të pozicionuara forcat e ushtrisë serbe. Ndaj vendosën që
deri sa të bie terri, vetëm ta vëzhgojnë mirë e
çiltër atë pozicion të forcave serbe. Ishte hera e
parë që po e ecnin atë rrugë, kështu që nuk ishte
fare e lehtë për ata.
Muzgu e pushtoi atë mal të dendur me
kolorit bimësh, filloi të fryjë një erë e fuqishëm,
bashkë me erën e cila prodhonte zhurma të ndryshme, filluan të ecin drejt vendit që paraprakisht
e kishin skicuar. Përmes kësaj ere të fortë, ata
mendonin se do ta kishin më lehtë, ngase forcat e
armikut edhe nëse do të dëgjonin ndonjë shushurimë, ato mund të aludonin në erërat. Duke ecur
kështu nëpër atë terr dhe luginë të dendur, filloi
të shfaqet xixat e pasigurisë së tyre. Sikur e
hetuan se e kishin ngatërruar rrugën. Për të mos
vazhduar më tej, u ndalën në një vend të fshehur
me lisa e kaçuba të ngjeshura, për të qëndruar
kështu deri në mëngjes, mbase ata i kishte kapluar deti i djersëve, nën të cilin mendonin të fshiheshin, por dukej se kishin harruar se furnizues i
atij deti, ishte pasiguria dhe shqetësimi i tyre.
Derisa ata gjendeshin përballë më të rrezikshmes, në familjet e tyre ishte krijuar një rrëmujë
dhe panik e madhe. S’kishin kurrfarë kontakti me
ta, vetëm se ishin informuar se janë nisur për atje
ku mund të shkonin vetëm burrat. Pikërisht në
atë vend ishin nisur të shkojnë dy adoleshentë,
ndërsa burrat qëndronin ende në shtëpi, pra si
dukej emërtuesi i atij vendi si “vend i burrave”
kishte gabuar rëndë, sepse atje po shkonin
“fëmijët”.
Prindërit e Betimit dhe të Shkëlqimit ishin
merakosur së tepërmi, mbase ata fare mirë e dinin
se ende fëmijët e tyre ishin të papjekur, mund të
ishin mashtruar e lajthitur prej dikujt, madje
mund të binin në kurth ende pa shkuar atje ku
shkonin vetëm burrat. Atë natë familja e tyre
s’kishte bërë dot gjumë, s’dinin çfarë të bënin, ku
t’i kërkonin, t’i lajmërojnë në polici, ndonëse kjo e
fundit ngjante me kambanat e deleve, që
saktësisht dhe vullnetarisht ia tregonin vendin
ujkut gjahtar.
Enda pa lindur mirë dielli, Betimi dhe
Shkëlqimi filluan të ecin, por duke pasur kujdes
të madh. Aq më shumë sa ecnin, aq më tepër e
ngatërronin rrugën. Si rrjedhojë e kësaj pasigurie,
prapë vendosën të ulen në një gropë që gjendej
nën shpatin e atij mali që krijohej përshtypja e një
peizazhi të mbushur rreth e përqark me rrokaqiej
që thuajse ndërmjet veti konkurronin në gjatësi
dhe si për inat, gjallesave që gjendeshin në tokë ia
zinin rrezet e diellit. Sakaq, i dëgjuan ca zëra, zëra
që i shqetësuan së tepërmi këta dy adoleshentë.
Mendonin se do të shkojnë “vullnetarisht” në
gojë të ujkut, mbase ende asnjëherë pa e sulmuar
ujkun, qoftë edhe prej së largu. Në heshtje absolute, dëgjimi i atyre fjalëve zuri të kristalizohet,
ku pas pak e kuptuan se ato zëra kumbonin fjalë
shqipe. Edhe pas këtij rasti, ata nuk u ngutën të
lëvizin nga vendi, sepse ishin të paarmatosur,
madje Betimit prej gjyshit të tij, kujtonte ngjarje të
këtilla, ku në ato çaste të trishtueshme i shkrepi
mendja tek një rrëfim, ku ushtarët bullgarë të asaj
kohe, për t’i zënë rob shqiptarët që gjendeshin në
istikame, kishin mësuar shkëlqyeshëm ta flisnin
gjuhën shqipe. Ndaj menduan që mos të nguten
së lëvizuri vendin, përderisa të zbulohen se kush
në të vërtet ishin ata njerëz, ...
Pas dy ore vrojtim, u siguruan se ato tre
persona kishin qenë shqiptar. Mbase nuk kishin
rrugëdalje tjetër, nuk dinin nga të shkonin e nga
të kthehen, ishin humbur të tërë nëpër atë mal të
dendur, pra menduan t’i lajmërohen atyre. Gradualisht, kujdesshëm dhe duke vëzhguar gjithandej u afruan aty pranë, por duke mos u vërejtur
ende. Ndoshta ata mund të kishin qenë spiun,
apo diçka tjetër, por këta nuk kishin rrugëdalje
tjetër, ndaj në vorbullën e kësaj mjegullie iu
lajmëruan:
- Mirdita të nderuar, - i përshëndeti Betimi
të panjohurit.
Paksa të trembur, edhe ata ia kthyen përshëndetjen, duke i pyetur menjëherë se çka kërkojnë këtu. Pasi u informuan saktë për qëllimin e
atij rrugëtimi, pa u menduar shumë, të panjohurit
(të panjohur, që për ata të dy do të mbesin gjatë
kohë) i thanë që të kthehen mbrapa, ngase mund
të shkojnë kot së koti, marrë parasysh edhe moshën e tyre. I folën gjerë e gjatë, i treguan për
gardhin e ngjeshur të serbëve, që prej andej ka
ishin nisur këta, as miza nuk mund të kalonte e
lëre më ata, që as përvojën më të vogël të mundshme nuk e kishin rreth këtyre gjërave, qoftë edhe
nëse kishin vullnet të fortë e fare nuk i bëhej
vonë, edhe nëse do të vdisnin për këtë vatan.
Edhe pse rezistuan që të ktheheshin mbrapa,
prapë ata nuk kishin shtegdalje, ishin në një rrugë
të gabuar, e aspak të shoqëruar me strategji.
- “Ju trima, s’di pse lodheni e rrezikoni kaq
shumë për të shkuar te vendi i burrave, kur në
vendin prej nga vini, të njëjtën krenari e keni edhe
aty, vetëm edhe disa muaj duhet pritur, që edhe
atje të fillojë e njëjta dasmë, mbase edhe me të
njëjtët dasmor”, - i këshilloi dhe paralajmëroi
njëri prej të panjohurve.
Pas kësaj këshille dhe mbylljes së mundë-
sive për shtegdalje, disi e pranuan dështimin e
tyre në këtë rrugëtim të mbushur përplot krenari,
mbase ky rast dhe kjo përvojë njëherit do t’i
shpërbënte, edhe si flakadani ndriçues për kontributin e ardhshëm kombëtar.
U kthyen në shtëpi të mbërthyer prej
zhgënjimit dhe dëshpërimit, që assesi nuk kishin
mundë t’i bashkëngjiten atij karvanit të ndershëm
e shumë të dashur për Betimin, Shkëlqimin dhe
shokët e tyre. Marrë në konsideratë moralin e
lartë, edhe prindërit e tyre nuk i qortuan aq
rreptë, të cilët morën fjalë prej tyre, se tutje do t’i
përveshin mëngët për t’u zhytur kështu në oqeanin e pambarimtë të mësimit. Këta ia dhanë fjalën
prindërve se do t’i rreken mësimit, por mendjen e
kishin te fjalët e atij të panjohurit: “Ju trima, s’di
pse lodheni e rrezikoni kaq shumë për të shkuar
te vendi i burrave, kur në vendin prej nga vini, të
njëjtën krenari e keni edhe aty, vetëm edhe disa
muaj duhet pritur, që edhe atje të fillojë e njëjta
dasmë, mbase edhe me të njëjtët dasmor”.

16
Ditë e ftohtë e dimrit të vitit 2001. Zilja e
shkollës nuk pushonte së rrahuri, por jo edhe
kërshëria e nxënësve për të mësuar. Vështirë e
kishin të koncentroheshin në lexim, ndonëse nuk
ishin të verbër që mos ta shihnin horizontin e
mbushur përplot pikëllim. Askujt nuk i interesonte lënda e biologjisë, mbase prej saj mund të
mësonin se si kuvendojnë rrënja dhe trungu, se si
në mungesë të këtij kuvendimi mund të binin
gjethet pingul, gjethe që do ta begatonin tokën,
por vetëm pasi të kalben. Sikur një mësim i tillë,
tentohej të bëhej përmes përditshmërisë së pësimit. Dëshmi se në atë kohë, rrënja shumë rrallë
ujitej dhe trungu për çdo ditë bërtiste, këtë si
askush tjetër e kumbonte ligështimi dhe shuarja e
gjetheve, mbase ato me të madhe filluan të binin,
pandehnin t’i bëheshin shtrat i ngrohtë dëshmorit
të parë, të nderuarit të përjetshëm Muzafer Xhaferit. Edhe më tej filluan të bien një nga një gjethet,
filloi të dëgjohej piskama e trungut, filluan të
zbulohen hipokrizitë e furnitorëve të ujit, hipokritë që e kishin marrë për sipër që denjësisht t’i
ujisin rrënjët e pemës së quajtur - Shqiptari.
Në Tanushën e pamposhtur kishin filluar
luftimet guerile, mes forcave të armatosura maqedonase dhe kryengritësve të UÇK-së. As acari
dhe ngricat e akullta nuk mund t’ia ndalnin hovin
kryengritësve shqiptar. Madje, ky ftohtë i madh,
që për dikë ishte tejet i rëndë dhe i papërballueshëm edhe përballë shporetit në shtëpi, vetëm sa i
skaliti ata djem trima e bujarë, mbase betejën do
ta zbrisnin poshtë, duke gravituar kështu edhe
vullnetarë të tjerë, ndonëse për ata më vonë pushteti maqedonas do të pandehte se: - i kanë pushtuar dhe okupuar tokat tona. Jo, jo, e vërtetë ishte
e kundërta, - përmes mjetit të komunikimit të
quajtur tytë e pushkës, djalëria e shëndoshë
shqiptare i thanë pushtetit sllavo-ortodoksemaqedonase, se kjo tokë është e jona.
Gjendja nuk kishte të përmirësuar, vetëm
sa vinte e rëndohej, aq më shumë të gjithë u mpinë kur e panë se si u ekzekutuan dy civilë shqiptar (babë e birë) nga policia zyrtare e Tetovës,
mbase kjo njëherazi edhe pasqyronte më së miri
se cila nga palët ndërluftuese nuk i respektonte
rrugët e paqes dhe rregullat e luftës. Nuk kishte
zemër dhe sy shqiptar e njerëzor, që nuk e ndjeu
atë dhembje deri në asht, atë krim, si dhe atë
poshtërim të indit shqiptar. Ata ishin babë e birë,
mbase i pari kishte lindur shumë më herët se i
dyti, por Zoti deshi që së bashku t’i përcjellë për
në botën e vërtet të amshueshme.
Betimi ashtu i habitur dhe i mbërthyer prej
emocioneve e dhimbjes, i fërkoi sytë, ndonëse
nuk i besonte as syve të tij, nëpër kujtesën e tij, që
për fatin e tij të keq, ajo kujtesë kishte pas qenë e
stërmbushur me fotografi të brishta, të torturës
dhe të ankthit, filloi t’i fanitej rasti paraprak, të
humb prore në mendime, mbase s’mund të dallonte në trupin e tij se cila ishte djersë e cila lot.
Kjo ngjarje rrëqethëse e terrorizuese, përfundimisht ishte kapaku i gotës së thyer, thërrmimet e saj që vezullonin poshtërimin shqiptar.
Vërtet ishte venduar në sprovë dinjiteti shqiptar,
mbase ky ishte edhe një pretekst shtesë për
zbritjen e trimave në rajonin ku jetonte Betimi.
Betimi me shokët e tij shkonin në shkollë
vetëm sa për t’ia bërë qejfin prindërve, ndërsa ato
realisht merreshin krejt me diçka tjetër. Ku
s’vonoi shumë, kur trimat e UÇK-së u vendosën
edhe në fshatin e tij.
Në mbrëmjen e fillimit të muajit maj,
Betimi ashtu krenar që do të bëhet ushtar i kësaj
ushtria të lavdishme, pa ia bërë me dije paraprakisht as shokëve të tij, sepse i frikohej përgjegjë-
sisë, mbase përskaj shumë atyre derteve e ndjente
vetën të pafuqishëm që të përballet edhe me
përgjegjësitë e të tjerëve, sepse ende në opinion
nuk kishte një qartësi mbi rrjedhat e mëtejshme,
po ecte me hapa të sigurt e me betim në zemër,
drejtë shtabit improvizues të UÇK-së.
Asnjëherë ai nuk mund ta përshkruante atë
kënaqësi e vullnet, që kurrë në jetën e tij atë ndjenjë nuk e kishte përjetuar, ndjenjë që vetëm një
herë në jetë kishte pasur mundësi ta shijon, mbase
duke qëndruar edhe mbi gjitha shqisat tjera.
- Ndal!- jep urdhër një ushtar, i cili kishte
qenë i maskuar në fytyre, ngase në rajonin ku
jetonte Betimi, ende zyrtarisht nuk kishte filluar
lufta.
- Kush jeni, dhe kë e kërkoni? - pyeti ushtari me një uniformë që vezullonte ngadhënjim dhe
krenari.
Pavarësisht zërit të ngritur, e që nuk reflektonte mikpritje dhe mirësjellje të ngrohtë, ai zë
për Betimin qe zëri më i ëmbël dhe më mbresë-
lënës që kishte dëgjuar ndonjëherë në jetë.
- Unë jam Betim ..., kam ardhur t’i përgjigjem thirrjes për mbrojtje të atdheut dhe të anëtarësohem në UÇK, ndaj dua të më dërgoni te komandanti përgjegjës për mobilizim të ushtarëve.
Pa u vonuar shumë, fillimisht e kontrolluan, pastaj e përcjellën deri te komandanti
përgjegjës për mobilizim të ushtarëve. Kjo ishte
një përvojë e paharruar e Betimit, më në fund
thoshte, - ja u bëra ushtar i ushtrisë shqiptare,
falënderuar qoftë Zoti i cili ma bëri të mundur ta
shijoj këtë begati, - falënderohej dhe lutej në vete
për këtë përjetim të mbushur përplot mbresa,
edhe pse ende sigurt nuk e dinte sa a do ta pranojnë apo do ta refuzojnë, edhe ai vetë nuk ishte i
sigurt, sepse posa i kishte mbushur të
shtatëmbëdhjetat.
- Tungjatjeta o trim, - e përshëndeti
komandanti përgjegjës.
Betimi, pothuajse i tëri ishte shtangur prej
këtij ngazëllimi, mbase harroi edhe t’ia kthejë
përshëndetjen komandantit.
- Unë kam ardhur të anëtarësohem në
ushtrinë tonë, - i emocionuar dhe ngutshëm foli
Betimi.
- Mirë se të pretë populli o trim, por sa vjeç
të kemi? - e pyeti komandanti.
Betimi prej kësaj pyetje, edhe më parë ngushtohej, s’kishte dëshirë që ta pyesin për vjetët, jo
pse kjo ishte një shprehi që i përkiste evropianëve, por ai nuk pajtohej me ligjin universal të
botës, ku thuhej se prej moshës tetëmbëdhjetë
vjeçare njeriu fillon të pjekët, ku prej kësaj moshe
njerëzit ftoheshin për në ushtri, si dhe futeshin në
regjistrin e të drejtës për votë. Ai sikur dëshironte
të thoshte se të gjitha ligjet universale nuk mund
të vlejnë njësoj në botë, ngase përgjegjësitë e këtij
ligji qëndronin tejet indiferent kur bëhej fjalë për
shkeljen e të drejtave të të miturve, ndonëse
dëshironte që ligjet universale për të drejt njerë-
zore t’i pyeste, - vallë ju duket ligjore juve fëmija
katërmbëdhjetë vjeçar të rrihet e torturohet, ju
duket ligjore që të vriten babë e birë përpara syve
të botës, ju duket ligjore që në shkollën e mesme
teknike moshatarët e Betimit të palës tjetër të
mësojnë në makina të sofistikuara, ndërsa Betimi
me shokët e tij ta mbajë mësimin praktik vetëm
me një gdhendëse për metale - limë, mbase limë
që i shoqëronte me vite, e një varg të pafund
pyetjesh, të cilat e shtynin të dyshoj dukshëm në
drejtësinë e këtyre ligjeve universale.
- Unë i kam shtatëmbëdhjetë vjet e gjysmë
(në fakt posa i kishte mbushur të shtatëmbë-
dhjetat), por s’ka kjo rëndësi, sepse në vendin ku
ne jetojmë këto vite që i kam, patjetër duhet të
shumëzohen me dy, - u përgjigj Betimi, i cili mundohej të gjej lloj-lloj shprehje bindëse, me të vetmin qëllim që të mos kthehet mbrapa, dëshironte
që me çdo kusht të bëhej pjesë e këtij vargani të
burrërisë shqiptare.
- Pavarësisht se nuk mund t’i plotësoni
kushtet për ushtri, unë ju përgëzoj për këtë entuziazëm të pashoq, për këtë merak që të jeni edhe
ju pjesë e këtij mozaiku të ndritshëm, por pjesë-
marrje në luftë për ju do të thotë, edhe të kujdeseni për familjen dhe të mësoni denjësisht në
shkollë, - përmes kësaj përgjigje ledhatuese dhe
inkurajuese, komandanti e refuzoi kërkesën e tij.
Betimi fare mirë e kuptoi këtë përgjigje,
ndaj edhe përkundër insistimit me ngulm të tij, u
detyrua të kthehej prej nga kishte ardhur dhe
ashtu siç kishte ardhur, por kësaj radhe u kthye
tejet i dëshpëruar, hapat e tij për në shtëpi
shoqëroheshin me kërcëllim të dhëmbëve, e me
ofshama të pakuptueshme. Nuk mund ta kuptonte dot faktin që ai, edhe përkundër vullnetit dhe
vrullit të madh që të kontribuon diçka për këtë
komb, prapë çdo tentativë e tij, pamëshirshëm
binte në ujë, dukej sikur edhe krakëllimat e korbit
të zi po ndjellin kob në atë, por jo, jo, - ai aspak
nuk i besonte besëtytnive, madje qysh në fëmijëri
ishte kundërshtar më i madh i tyre. S’kishte ç’të
bëj i gjori, ishte në një dyzim të vërtet, edhe
syprinën e tokës dukej se kishte filluar ta urrejë,
mbase toka e tillë ishte vetëm përpara këmbëve të
tij, ndërsa tutje assesi nuk ishte e tillë, simbol që
tregonte se edhe veprimet dhe fati i mëtutjeshëm
i tij, vetëm përpara këmbëve ishte i mbërthyer me
pesimizëm, ndërsa tutje, - që mjerisht Betimi nuk
mund ta kuptonte, e priste krejtësisht një fat
tjetër, fat i shumëpritur prej tij, mbase edhe i
vështirë, i përcjellë me vuajtje të shumta, por kjo
s’kishte rëndësi shumë për atë, - me rëndësi ishte
që ai t’i bashkëngjitej atij varganit të begatshëm
që aq shumë e admironte, sa që çdo tentim për
krahasim me atë admirim do të ishte i kotë,
mbase peshoja përherë do të qëndronte në krah të
asaj dashurie, dashuri që sfidonte gjithçka, madje
edhe dashurinë që natyrshëm i përkiste njeriut,
gjegjësisht gjinisë shoqëruese të njerëzimit.
* * *
Në mëngjesin e ditës së tretë të muajit maj,
dielli sikur lindi i pikëlluar, mbase i shoqëruar
edhe me lot. Ndonëse për mos t’i mallëngjyer
edhe krijesat në tokë, vetëtimthi pamjen e diellit e
mbuluan disa re, për të treguar se sot, po fillon të
mbushet një shirit i filmit me ngjarje të reja,
megjithatë të njohura, por ndryshe prej filmit të
djeshëm, film i cili qe mbështetur vetëm me
përjetim dhe durim të torturave dhe sarkazmave
nga më çnjerëzore. Edhe itinerari i nxënësve
tashmë kishte ndryshuar, ashtu të pikëlluar ata u
kthyen për në shtëpi, të shkretit që nuk e dinin se
ç’po ngjet për qark të tanishmes dhe të ardhmes
së tyre, por ata ishin të sigurt se patjetër duhej të
ktheheshin mbrapa, ku në vend të haresë dhe
mësimit në shkollë, tanimë pa dijeninë dhe dëshirën e tyre, do të duhej të mësoheshin me kërcëllimin e topave e të mitralozave, të cilët pamëshirshëm do ta pllakosnin përditshmërinë në ditë të
zeza.
- Sot, qenka shpallur luftë, - fjali që e
pushtoi çdo skaj të rrugës. Ky lajm gjithandej me
shpejtësinë e dritës u përhapë, i cili u pranua me
emocione dhe lot në sy. Çdo familje kishte rënë
në hidhërim, por sikur shihej një hidhërim i
arsyeshëm, ngase edhe ata ishin lodhur prej
katrahurës dhe hidhërimit në paqe, mbase nuk e
dëshironin luftën, por ishin edhe kundër asaj
paqeje të brishtë. Frontet e luftës u ndritën me
nxitim, ngase nga çasti në çast pritej që topat të
gjëmojnë, e toka të dridhej prej rënkimit.
Pas atij zhgënjimi, që rrodhi me mospranimin e Betimit në UÇK, mbase për shkak të
moshës së re, si duket më në fund e kuptoi se për
të qenë luftëtar, nuk qenka kusht që edhe të jesh i
regjistruar si ushtar, ndonëse mirë kishte qenë të
ishe në regjistrin e atyre trimave, por ja që të tjerët
nuk mund ta kuptonin dot vullnetin dhe vrullin e
Betimit.
Me të marrë vesh se në fshatin Vaksincë
është sulmuar autoblinda e forcave të sigurisë
maqedonase, pa u menduar shumë niset prapë
drejtë shtabit të UÇK-së.
Mirë e kishte menduar Betimi, sepse në
këtë ditë askush nuk pyetej se a jeni të regjistruar
si ushtar, por kush ka mundësi ta ndihmojë këtë
luftë, le të urdhërojë, të gjithë dyert ishin të
hapura.
Sakaq, pas mesditës, aty kah ora 14:40,
befasisht manifestohen disa helikopter, helikopter
të cilët ishin blerë me të hollat e të parëve tanë, të
forcave maqedonase mbi fshatin Vaksincë, ku
përnjëherë fillojnë të sulmojnë, duke lënë kështu
një të vdekur dhe një të plagosur. Ç’të shohësh,
përpos tmerrit që mbretëronte në atë shtab, ngase
shumica prej të pranishmëve ishin pa përvojë
ushtarake dhe luftarake, mbase edhe ata që kishin
ardhur për t’i kërkuar djemtë e nipat e tyre,
kishin krijuar një panik e rrëmujë të vërtet, porse
që nuk e kishin kuptuar se liria nuk mund të
arrihet ndryshe, pos me shkëmbim të gjakut dhe
djersës.
Menjëherë pas sulmit me helikopter, filluan
të shtënat drejtë fshatrave të rajonit ku jetonte
Betimi. Shumica që qëndronin në shtab, ishin
tërësisht të hutuar, s’kishte ndonjë organizim të
mirëfilltë, ndonëse ishte sulm i papritur, që u
kryente prej forcave të rregullta shtetërore. Në
brendinë e kësaj rrëmuje, si duket Betimi e sfidoi
moshën e tij, edhe atë pikërisht në momentin kur
komandanti i urdhëroi disa të rritur që ca predha
dhe ca pako fishekë t’ia dërgojnë ushtarëve nëpër
istikame. Në fakt, ata shiheshin si të pjekur, që
ishin urdhëruar prej komandantit që t’i dërgojnë
në vend ato predha dhe pako municionesh, por
dukshëm i ngjanin fëmijëve të rritur. Ata refuzuan që ato predha t’i dërgojnë nëpër istikame,
kinse me arsyen e mosnjohjes së terrenit sa duhet,
por arsyeja e vërtet kishte qenë se ata ende nuk
kishin arritur të dalin prej kthetrave të frikës,
mendonin se vetëm ata kishin fëmijë e gra. Kur
vërejti Betimi se nuk e kanë ndërmend t’i dërgojnë mjetet në vendin ku urdhëroheshin, atëherë pa
bërë asnjë fjalë, ai i mori dhe u nisë për te vendi
ku ishin pozicionuar ushtarët e UÇK-së. Prej atij
rasti, komandanti i përgjithshëm i ushtrisë e
pranoi në sfondin që ai shumë e admironte.
Familja e tij, atë ditë ishte brengosur shumë
për Betimin, mbase edhe vetë ato ishin pjesë e atij
rrebeshi të granatave. Porse, dertin e kishin tek ai,
aq më shumë kishin filluar të merakoseshin dhe
në të njëjtën kohë të ndjeheshin krenar, kur një i
afërmi i tyre i kishte thënë se Betimi është në front
të luftës. Të gjithë ishin mërzitur e mallëngjyer,
sepse përskaj gjithë atij rrebeshi vështirë ishte që
dikush të mund të mbetej gjallë, - kështu ata mendonin, kur kihej parasysh fakti se një gjë të tillë,
asnjëherë nuk e kishin përjetuar, madje s’mund të
besonin se si mund të jetë e munduar që përskaj
gjithë atyre të shtënave të mbetej dikush gjallë!!!
Për Betimin më së shumti ishte mërzitur djali i
xhaxhait të tij, - Buja, i cili tërë ditën kishte qarë,
thuajse ende si fëmijë trumbetonte që përmes
lotëve pamëshirshëm do ta hedhë jashtë mllefin
dhe mërzinë. Ato pranvera të pakta që i kishin
kaluar së bashku, kishin ndikuar aq shumë, sa
njëri për tjetrin ishin bërë sikur ashti për mishin,
mbase në përsiatje të kësaj, Buja kujtonte fjalët
dhe porositë e Betimit, i cili në kohën kur Buja
ishte bërë edhe me një vëlla të vogël, Betimi kishte shprehur dëshirë që emrin e tij t’ia trashëgoi
vëllait të vogël të Bujës, ngase sikur e shihte se po
vinte në një kohë kur, emri Betim vlente më
shumë se çdo gjë.
Familja e Betimit, për hir të një familje të
kushërive të tyre, nuk artikulonin edhe aq rënkim
mallëngjyes, sepse ata e kishin një djalë të vetëm i
cili dergjej në Vaksincë prej granatave dhe plumbave, mbase kështu edhe ata u mishëronin me
këta, duke ndjerë gjithsecili për gjithkënd dhimbje, madje duke mos ndjerë askush epërsi kundrejt
tjerëve. Betimi u bë ushtar i vërtet, ndonëse nuk
kishte dhënë betim diku për ta plotësuar kështu
një rregull ushtarak, por ai para se gjithash i ishte
betuar në heshtje vetës, dhe Perëndisë për një
kauzë të atillë.
Ditët kalonin sikur me vrap, madje vrap i
llojit kur dikush dikën e ndjekë. Shumë rrallë
shihej dhe takohej me shokët e tij, porse edhe ata
po e jepnin kontributin e tyre në shumë mënyra.
Forcat e sigurisë maqedonase e sulmonin për çdo
ditë fshatin e tij dhe fshatrat për rreth, ndonjë ditë
më shumë e ndonjë ditë më pakë, por asnjë ditë aspak.
Dita e enjte, sikur prej mëngjesit filloi të
shihej si ditë e zezë për të gjithë, ditë që edhe
shpendët po e urrenin, ngase në kundërshtim me
vullnetin e tyre natyral do të jenë të detyruar t’i
lëshojnë foletë, që me vite të tëra ishin munduar
t’i rregullonin. Herët në mëngjes, forcat e sigurisë
maqedonase, kishin ndërmarrë një sulm të llahtarshëm kundrejt ushtarëve të UÇK-së dhe civilë-
ve të pafajshëm. Vija e depërtimit ishte menduar
mirë, ku të mos mendohej, kur më tepër se gjysmën e mjeteve dhe ushtarëve e përbënin serbet,
bisha këto që kishin përvoja të mëdha gjakatare
në Kosovë dhe Bosnje, ku kishin planifikuar që
ndërmjet fshatit Llojan dhe Vaksincë, të mund më
lehtë të depërtonin fillimisht në Vaksincë, ngase
ato dita ushtarët e UÇK-së, e kishin liruar një
ushtar të forcave maqedonase, që e kishin zënë
peng në fillim të atij shpërthimit vullkanik.
Betimi, posa ishte kthyer prej rojës së natës
për të pushuar pak, kështu sa për t’i kumtuar
eshtrave pak respekt, ndonëse as rënkimi i tyre
prej brenda nuk ia tërhiqnin më vërejtjen. Edhe
pse, çdo gjymtyrë e organ prej brenda protestonte, Betimi nuk kishte mundur ta vërente se agimi i
sotëm si dukej do ta kishte një muzg të mërrolur e
të pikëlluar. Posa bëhet gati për gjumë, befas i
dëgjon disa krisma dhe gjëmime të tmerrshme.
Menjëherë merr pushkën dhe municionin që e
posedonte, vetëtimthi i bashkëngjitet shokëve të
tij, si dhe pa humbur kohë marshoi drejtë istikameve, për t’u reshtur kështu sa më fortë kundër
armikut.
Ishte ditë e rëndë, që toka buçiste prej
dhimbjeve, ndonëse e ndjente se komandant Tigri
(Fadil Nimani) të nesërmen do të bëhej banor i
saj. Betimi ashtu i lodhur e i rraskapitur, tërë
ditën qëndroi me ushtarët tjerë në pozicion, në
çdo çast dhe skaj duke e parë vdekjen me sy.
- Ja ky qenka fundi im, sa lehtë qenka të
vdesësh, ehee shumë të rëndë na paskan treguar
vdekjen, kjo qenka e lehtë, mbase edhe ëmbël, ... -
fliste sikur nëpër mjegulla Betimi, monolog ky që
u krijonte me rastin e fluturimit të plumbave mbi
kokën e tij, si dhe futja e atyre plumbave që kalonin përskaj syve të tij në dhe, s’kishte mundësi që
mos ta frymëzoj drejtë mendimeve që në spontanitet ligjëronin për vdekjen si fenomen i pashmangshëm natyror. Kësi lloj mendimesh në ato
momente të rënda bluante koka e Betimit, ndonë-
se nuk mendonte me vetëdije të plotë, porse i
vinin prej brenda.
Vrulli që për këtë komb ta jepte më të
shtrenjtën, që për vite të tëra e kishte rrjepur këtë
dëshirë, si duket atë ditë fliste prej brenda vetë,
duke ia dhënë mendjes funksionin e zëdhënëses.
Shpeshherë, bunkerin ku vëzhgonte Betimi dhe
ushtarët tjerë, makineria maqedonase e godiste
rëndë, gjersa një moment rëra i mbuloi, ku ia bëri
me dije se ky pozicion tashmë është i zbuluar prej
armikut, ndaj urgjentisht duhej ndërruar.
Gjëmonte edhe mitralozi, gulinovi, mina-hedhësi
e snajperi i kryengritësve shqiptar. Përkundër që
armiku ishte në epërsi në armatim, lufta dhe
rezistenca për pragun e shtëpisë do të vazhdonte,
por për aq kohë sa të marrët dhe horrat e kombit
e kishin marrë fjalën.
Përleshjet vazhduan deri në muzg, ku
mjerisht armiku tanimë ishte futur në territoret
shqiptare. Dita ishte bërë natë prej fjollave të
dendura të tymit, ndërsa nata ishte ditë prej
zjarrit. Deri në ato momente morali i kryengritësve shqiptar qëndronte i patrembur përballë gjithë
këtyre vështirësive, mbase nëse humbet beteja
nuk do të thotë se është humbur edhe lufta, -
shpesh këtë sintagmë e përsërisnin trimat e lirisë.
Pasi muzgu i mbulon fshatrat me pikëllimin e thellë, që edhe ai nuk e dëshironte një gjë të
tillë, disa njerëz që rronin rastësisht në këtë rreth,
që prej kohësh e kishin luajtur rolin e rojtarëve që
së bashku me hajdutët vidhnin, filluan të përhapnin panik dhe të futnin frikë ndër fshatarët. Fshatarët, ashtu të hutuar dhe të gatshëm t’i jepnin
fund kësaj skëterre, pa u hamendur shumë ia
mësyn ikjes, lamtumirës së atdheut e vatrës stërgjyshore, pandehen që t’i japin fund durimit, por
nuk e hetuan dot se e hapën dritaren e dëshpërimit, të dergjjes dhe të pikëllimit.
Çdo lagje u përshkua me civilë dhe ushtarë,
- tashmë dezertor, por jo prej frikës, por nga
keqkuptimi dhe mos informimi i duhur prej
ushtarakëve përgjegjës. Tmerri u bë edhe me i
dhembshëm, atëherë kur gra, pleq, fëmijë e të
rritur sikur prisnin që me padurim t’i japin fund
këtyre vuajtjeve, duke e braktisur pragun e shtë-
pisë. Ishin lodhur, mbase jo aq shumë, por e
panjohura për të nesërmen e kishte bërë të vetën.
Për të nesërmen lajmërohej se radhën e pushtimit
e kishte fshati Llojan, kështu që disa fshatar ishin
informuar se banorët e fshatit të tyre fqinjë i
kishin nxjerrë të gjithë prej shtëpive me dhunë,
duke i dëbuar kështu për në stacionin e Kumanovës, ku vargani i civilëve për në stacionin e
vdekjes ishte shoqëruar me rrahje dhe maltretime
nga më të rëndat, sa s’beson njeriu, ku pas përfundimit të kësaj beteje, si rrjedhojë e atyre rrahjeve gjatë rrugës dhe në stacion, pas disa muajve do
të ndërronte jetë hoxha i fshatit Vaksincë, i cili
pak para se të shpallej rajoni i Likovës zonë e lirë,
në ligjëratat që i bënte ditën e premte në xhami,
kishte dhënë kushtrimin për mbrojtje të atdheut,
mbase e kishin farz një gjë të tillë të gjithë.
Askush nuk mund ta parashikonte se kjo ligjëratë
e thesarit tonë kombëtar dhe fetar, do të bëhej
mjet që hoxha i nderuar të mund të ndjehej i
privilegjuar dhe kokë ngritur përpara Krijuesit në
Ditën e Gjykimit.
Betimi i dërmuar dhe i pa ngrënë ishte
kthyer prej istikameve, për të parë më afër se ç’po
ngjan me familjen dhe bashkëfshatarët e tij. E
kishin kapluar rrëqethjet e thella, kur përgjatë
rrugës shihte gra, burra, fëmijë e pleq seç i lëshonin pragjet e shtëpisë. Këto psherëtima dhe klithje
të qarash, Betimin e kishin lënduar thellë, aq
thellë sa që me dekada nuk do të mund ta
harronte atë katrahurë.
Kur u afrua në lagje tij, s’dëshironte t’i
besojë veshëve dhe syve të tij, ku befas në atë
vend filloi t’i shfaqej koha e fëmijërisë, lojërat që i
bënte me shokë, sikur për një moment fare të
shkurtër dëshironte të buzëqeshë, por më kotë
ishte fanitur në atë botë përrallore, sepse sikur
buzët prej pamjes tmerruese kishin filluar ta marrin formën e petullave, por s’vonoi dhe menjë-
herë erdhi në veti, filloi luftën me emocionet që
me çdo kusht tentonin ta tradhtonin me shfaqje të
një uji të kripur e të çmueshëm. Atë lagje të
ëndrrave fëmijërore të Betimit e kishte mbuluar
vaji, piskamat ishin nga më të ndryshmet, dikush
i vajtonte prindërit e tyre të shtyrë në moshë që
do të mbesnin në shtëpi dhe dikush djalin e tyre
të vetëm që fati dhe gjurma i tij ende nuk dihej.
Kur e pa familja e tij Betimin, disi filloi të lirohen,
menduan se edhe ai do t’i bashkëngjitej këtij
eksodi të dhembshëm. Familja e tij ashtu mendonte, sepse edhe disa komandant të tij, që mjerisht edhe përkundër insistimit të tyre disa javorë,
që ta largonin frikën dhe ta duan atdheun më
ëmbël, prapë nuk kishin arritur dot që ta hedhin
ndonjë hap drejtë daljes prej atyre kthetrave të
frikës.
Betimi deri në fund u mundua të mos
përlotej, të paktën të mos i bashkëngjitej atyre
lumenjve që po e braktisnin shtratin, ngaqë pushka që e mbante në krahë dhe emblema e UÇK-së
një gjë të tillë nuk ia lejonin dot. Nëna dhe babai i
tij, si dhe e tërë lagja e tij me përgjërim e lutën që
edhe ai t’i bashkëngjitej atij karvani, mbase nëna e
tij duke e kërcënuar se poqë se ai nuk do të vjen
me ata, atëherë edhe ajo do të qëndronte përkrahë
Betimit, ata u munduan që t’i tregojnë se këtij
karvani nuk iu kishin bashkangjitur vetëm civilët,
por edhe disa ushtarë e komandantë, ndaj e lusnin që edhe ai ta lëshojë pragun e shtëpisë, sepse
fare mirë e dinin se të nesërmen çka do të ngjante
me ata që do të rrinin në atë fshat. Por, Betimi i
vetëdijshëm për rëndësinë dhe përgjegjësinë e
braktisjes së atdheut në rastin kur atdheu si asnjë-
herë më parë kishte nevojë për atë, me bindje dhe
i vendosur e kundërshtoi çdo përgjërim dhe
përpjekje që edhe ai t’i bashkëngjitej atyre.
Koha nuk priste, kështu që sa më parë
duhej braktisur vendlindjen, “kryeneçësia” e Betimit s’kishte të ndryshuar, ndaj nëna e tij që për dy
vjet e kishte ushqyer me gji, që gjithçka kishte
flijuar për atë, më në fund ashtu e pushtuar e tëra
prej lotëve dhe dhimbjeve, por me një vendosmëri burrërore i tha: - të qoftë hallall tamli, t’u
bëftë mburojë prej njollave dhe zhgënjimit. E
përqafoi ngrohtësisht, ashtu siç e përqafon nëna
djalin e saj, thuajse po ndaheshin përjetësisht.
Edhe Betimi e përqafoi ngrohtë, ia nuhati edhe
njëherë erën e këndshme të saj, ndonëse edhe ai
ishte informuar se shumica e ushtarëve dhe
komandantëve e kishin braktisur frontin, për t’iu
bashkangjitur kështu këtij eksodi të tmerrshëm.
E përqafojë ngrohtësisht edhe e prindin,
anëtarët e ngushtë të familjes së tij, mbase edhe
nuk kishin kohë të mjaftueshme sa për t’u
përshëndetur me secilin.
Të nesërmen pritej që armiku me epërsinë e
forcës së tyre ushtarake ta pushtojë edhe fshatin e
tij, duke asgjësuar gjithçka që do t’i dilte përpara.
Përskaj kësaj ndarjeje tejet të dhembshme, Betimi
nuk derdhi fare lot, edhe pse zemra i gufonte prej
dhimbjes së asaj ndarje, ndarje që kanalizohej
nëpër dy drejtime të kundërta, - drejtë shpëtimit
me vdekje të ndershme dhe drejtë vdekjes me
shpëtim të përkohshëm. Gjatë nisjes për te vendi
prej nga kishte ardhur, Betimi e dëgjoi nënën e tij,
duke i thënë gjyshit, - nëse ma vrasin të nesërmen
apo ndonjë ditë tjetër djalin, ju lutem ta varrosni
në oborrin e shtëpisë! Betimi pas i dëgjoi këto fjalë, nuk mundi më të përmbahej prej ngashërimit
të lotëve, por nuk gjeti dot forcë që edhe njëherë
ta kthejë kokën mbrapa që ta shikojë familjen.
Dikur në mesnatë, Betimi kthehej prapë te
shtëpia e tij. Sheh se lagjet e fshatit ishin boshatisur prej njerëzve, që në vend të njerëzve kishin
filluar ta vërshojnë kafshët dhe shpendët e gjitha
llojeve. Fshehurazi futej në dhomën ku gjyshja
dhe gjyshi i tij po flinin, i ngjanin shumë fëmijëve,
sikur nuk dinin asgjë, mbase prisnin që nga çasti
në çast t’i japin fund kësaj jete, por gjithherë duke
marrë parasysh kënaqësinë e Krijuesit. Lehtas i
ledhatoi dhe i puthi, duke pasur kujdes që mos
t’ia prishë gjumin, menjëherë doli prej shtëpisë së
tij, ku pas pak takohet me xhaxhain e Nolit,
ndonëse takimi me atë ishte një rilindje e vërtet.
Nuk vonoi shumë dhe mëngjesi trokiti në
sytë e Betimit, që as një orë të plotë gjumë nuk e
kishte bërë, sikur i thuhej, - zgjohu se sot mund të
ballafaqoheni me lloj-lloj të papriture. Pak para se
të ngrihej prej divanit, u mundua që ëndërrtat e
shumta që ia kishin pushtuar trurin në atë
interval të shkurtër kohorë, të gjithë t’i përsëriste,
mbase me ato ëndrra dëshironte ta mposhtë, të
paktën për një çast të djeshmen dhe të sotmen e
paralajmëruar si skëterrë të vuajtjeve të tyre. E
kishte parë në ëndërr familjen e tij, jo në kohën e
atëditshme, por në kohërat e fëmijërisë, atëherë
kur nëna e tij për çdo ditë zgjohej herët në mëngjes, për t’ia bërë kështu gati kafjallin, pastaj duke
e përcjellë me uratën e saj të ëmbël, që përkonte
me suksesin në mësime. Edhe shokët e tij ia
kishin ndrydhur trurin i cili prodhonte aq ëndrra
të shumta, sa që çdo teknologji e sofistikuar do të
dorëzohej përballë atij avancimi njerëzor. S’dinte
gjë për fatin shokëve, mbase në atë natë shumë të
shkurtër e përplot ëndrra, iu kishin paraqitur si
refren i këndshëm edhe fjalët e dikurshme të
arsimtarëve, që e kishin sugjeruar që të merren
më shumë me libra, sesa me patriotizëm, mbase
ata aludonin se arsenali dhe arma më e fortë e
moshës së tyre ishte lapsi dhe libri..., dukej se
humbi në vegimin e përsëritjes së atyre ëndrrave
në heshtje, sikur filloi me të madhe të ndjejë
nostalgji dhe mërzi për ato kohëra të arta. Sakaq, i
shkrepi mendja në retrospektivë, ku në ato
kohëra, që në atë mëngjes i quante si kohëra të
arta, me ngulm i kërkonte ato kohëra, ngaqë
dikur për atë mëngjes, thoshte se do të jetë ditë e
artë, mbase do t’i mundësohej urrejtja e armikut
në mënyrë praktike.
Dremitja sikur po i thotë lamtumirë për atë
ditë, ku papritmas prej në dritare sheh se dielli
me rrezet e tij, edhe njëherë e kishte alarmuar për
ngritje, sepse nuk ishte kohë e përshtatshme për
asi lloj romancash dhe nostalgjish, por mjerisht
nuk varej prej tij ai kolorit fotografish, ndaj me
shpejtësi zgjohet, sepse edhe më parë ishte i
shquar për “gjumë të lehtë”. Nuk humbi dot
kohë, - i thirri edhe ata që ishin me atë, duke u
bërë kështu gati për një betejë jo të lehtë, madje të
paparashikueshme në rrjedhat e mëtejme.
Në atë mëngjes, afro pesëmbëdhjetë ushtarë kishin mbetur, mbase qysh në mëngjes u pa se
çështja organizative dhe mbrojtëse nuk do të
rridhte në lumin e qetë. Paniku dhe mashtrimi e
kishin bërë të vetën! Jo pse ushtarët që deri dje
kishin qenë në frontin e krenarisë kishin ikur për
arsye të frikës, por ata këtë e kishin bërë, sepse
nuk kishin mundur ta ngadhënjejnë propagandën
e disa të marruarve të këtij kombi.
Ai që i dha më së shumti të gjithëve vullnet
dhe forcë, ishte komandant Ibra, - njeri i cili
kishte luftuar në Kosovë e Preshevë, mbase barte
një përvojë profesionale edhe më herët. Pa bërë
shumë fjalë dhe zhurmë, pak ato ushtarë që ishin,
u shpërndanë nëpër pikat kryesore, duke marrë
kështu pozicione mbrojtëse. Edhe pse në numër
pak, morali i ushtarëve sa vinte e rritej.
Përkundër sulmeve të armikut në distancë, ushtarët me krenari të paparë, e ruanin gjakftohtësinë
dhe pozicionet e tyre. Askujt s’i shkonte ndërmend që t’i braktisnin ato pozicione.
S’vonoi shumë, kur prej qiellit sikur ra një
yll, që filloi pamëshirshëm ta godasë krenarinë
dhe gjakftohtësinë e atyre ushtarëve. Kohezion i
atij morali të çeliktë zgjati deri atëherë kur prej
qendrës u informuan se kishte rënë dëshmor
komandant Tigri në fshatin Vaksincë, dhe se ishin
plagosur disa ushtarë e civilë në atë fshat, mbase
e kishin marrë edhe nën kontroll tërësisht atë
truall të shqiptarisë forcat e sigurisë maqedonase.
Ky okupim lexohej se tanimë edhe fshati
Llojan gjendej në hallkën e çeliktë, ku të në qarkoren e pambrojtur, i priste ujku si qengja të pjekur.
Këto informata fillimisht i erdhën komandant
Ibrës. Ndërsa ai, ashtu i brengosur pa humbur kohë, urdhëroi që të gjithë ushtarët prapë të rreshtohen pranë shtabit të UÇK-së, për t’u konsultuar
me të gjithë ata për vendimet e mëtutjeshme.
Ç’të shohësh, sikur emocioni dhe pikëllimi
prapë u vunë në qendër të vëmendjes, komandant Ibra ishte në një dyzim të rëndë, njëherë
mendojë që këta pak ushtarë të cilët kishin mbetur, për ta jetësuar kështu edhe ëndrrën e tyre të
vetme, ta marrin rrugën për në Sllupçan, - një
fshat i pamposhtur, që luftoi me pesë shtete, duke
mos e lejuar që këmba e sllavit të shkarravitë në
tokat e bekuara të atij fshati. Komandanti, -
kështu tani prej këtij prizmit po e quajmë, ngaqë
ai nuk ishte as komandant, - jo që nuk kishte
cilësi për një gjë të tillë, por për shkaqe tjera deri
në ato momente nuk ishte zyrtarisht komandant,
sa për të marrë urdhra që i përkisnin përgjegjë-
sive të larta, - pra propozoi që të tërhiqen prej aty,
për ta marrë rrugën drejt fshatit legjendar. Por,
ende pa e mbaruar mirë fjalimin dhe propozimin,
prej qendrës e lajmëruan se për disa ditësh duhet
urgjentisht të tërhiqen për në shtetin tjetër, pra
për në Luginë të Preshevës apo në Kosovë.
Ky urdhër qe tejet dëshpërues për të gjithë,
mbase nuk kishin ku të shkonin, tanimë nuk flitej
për ndonjë propagandë, por për një realitet i cili
domosdo duhej respektuar. Ashtu të zhgënjyer
skajshmërisht, merren vesh që për pak ditë të
dalin andej kufirit, për të hyrë kështu prapë në
luftë, por nga Kosova, sepse qarkoren e fshatit
Llojan dhe Vaksincën me gjithë brendësinë e saj,
ato ditë i kishte përshkuar gardhi i ngjeshur
ushtarak dhe policor maqedonas.
Të gjithë u tubuan rreth orës tetë në qendër
të fshatit, për t’ia dhënë edhe ata për disa ditësh
lamtumirën pragut të tyre të shtrenjtë, edhe pse ai
kalorës shihej si shpresa e vetme e mbrojtjes së
atij vatani, por përskaj asaj mërzie, secili u betua
se shumë shpejtë do ta vizitojnë fshatin përsëri,
mbase herën tjetër do ta vizitojnë prej hyrjeve
tjera.
Familja dhe shokët e Betimit po e prisnin
me qejf atë, duke menduar që tutje edhe ai do ta
kuptojë realitetin, duke bërë kështu sehir përballë
vatanit i cili digjej, mbase për dikë ky kishte qenë
realiteti, reflektim ky që dukshëm e kishte kolonizuar popullin që nuk gjendej fizikisht në valën e
luftës.
Pasi Betimi me shokët e luftës e kaloi
kufirin e dhimbjes, të gjithë sikur bletët që ofronin
mjaltë, u munduan atë djalë të ri ta “joshnin” me
kolorit kënaqësish, por për atë edhe drita që e
ndriçonte dhomën, - gjë që kishte kohë që s’kishte
parë dritë, edhe insistimi i vëllait të madh për ta
marrë në Prishtinë, - për të qenë kështu më afër
vëzhgimit të tij, mbase duke ia treguar atje ëmbëlsinë e shkencës, - por as kjo dhe asgjë tjetër nuk
bëri që Betimi për pak sekonda ta harrojë vatanin,
i cili përmes artikulimit të zjarrit, çdo qenie të
pjekur shqiptare e ftonte për ndihmë, sepse edhe
toka sikur rënkonte prej çezmës së fëlliqur sllave.
Pak ato ditë që qëndroi larg flakës së atdheut dhe
luftës, sikur bora prej zjarrit që shkrihet, ashtu
edhe ai filloi të shkrihej për atë vend të bekuar,
filloi ta hante vetën, sepse e priste thirrjen e
shokëve të luftës, madje as edhe një sekondë tutje
nuk mund më të duronte.
Një ditë prej ditëve, më kokë në vete, - pa i
treguar askujt përpos shokut të tij, - Suejbit, Betimi u nisë për në vendlindje, duke kaluar rreziqe
tejet të rënda, por pavarësisht çmimit të atyre
rreziqeve, ai vendosi të shkojë atje ku kuvendonin
burrat, atje pra, ku rrënja kërkonte ujë, dhe atje
ku trungu prej jashtë protestonte për mungesë të
ushqimit. Kishte besim të madh në Zot, mbase Ai
ia bëri të mundur që gjithë ato rreziqe përgjatë atij
shtegtimi të vështirë, t’ia lehtësoi, duke u rreshtuar kështu përsëri përkrah forcave të UÇK-së.
Gjyshja e tij, kur e pa se Betimi përsëri
është kthyer atje, u brengosë shumë, por ai zemra
e të cilit i gufonte për atdhe, gjyshes të cilën e
donte shumë i tha:
- Sikur mali dhe gjithçka që ka në tokë të
bëhet copa e pluhur, unë këtu do të jem.
- Zoti qoftë me ty o biri jonë, eh sikur sot
më kujtohesh teksa të përkundja në djep...., ani
evladi i lokes shko, me sy të përlotur, lot të cilët
nuk tregonin hidhërim e as mallëngjim, por sikur
në lotët e saj lexonte kujtimet e dridhëse, gjë që ia
kujtonte rrëfimin e gjyshit kur ishin sulmuar
“Natën e Bajramit”, nga prindërit e këtyre përbindëshave që po na sulmojnë edhe tani. Sa shpejtë
u rrite dhe u bëre pjesë e këtij karvani që po e
përkundni shqiptarin, - me krenari e uroi dhe u
lutë gjyshja e tij për atë, sepse ai atë ditë duhej të
shkonte në fshatra tjerë, ngaqë në fshatin e tij
kishte filluar të stabilizohej gjendja.
E përqafoi ngrohtësisht gjyshen e tij trime,
e cila kishte kapërcyer edhe luftëra tjera dhe
shumë më të vështira, kështu që veprimi i Betimit
për atë nuk ishte ndonjë rast i veçantë, por një
krenari përsëritëse që po e mbante gjallë oxhakun
e shtëpisë.
Betimi u nis për në fshatin tjetër, u pozicionua, zgjeroi edhe më tutje shoqërinë e ushtrisë
kombëtare, duke qëndruar kështu denjësisht deri
në fazën e fundit të demobilizimit, mbase pavarë-
sisht që ndonjëherë nuk pajtohej për diçka, ai
prapë kishte një respekt sublim ndaj urdhrave që
vinin nga lartë.
Ajo betejë, Betimit do t’i shërbejë shumë në
jetë, ngase në këtë betejë dikush dha jetën, dikush
ndonjë gjymtyrë të trupit, e dikush vetëm mundin dhe djersën, mbase askush duke mos e ditur
fundin e tyre, pra ishte fat i madh i dikujt që të
përjetshmen e begatshme ta fitojë në këtë betejë,
ishte krenari për dikë që në Ditën e Gjykimit
përpara Krijuesit të dalë pa një këmbë, gjymtyrë
që ia kishte falur Krijuesi, që pastaj Ai pamëshirshëm, edhe pse është Mëshirues, do ta kërkojë atë
që ndërhyri në drejtësinë e Tij, ku ai që humbi
njërën këmbë, po nga Krijuesi do të shpërblehet
me shpërblime të pambarimta, sa edhe këta me
“katër” këmbë të kësaj bote, do të luteshin me
përgjërim që të kthehen edhe njëherë në këtë botë, që të mund kështu të gradohen sikurse ata që
kishin lënë gjymtyrë për të mirën e këtij populli.
Por kot, do të jetë tepër vonë! Ai në përfundim të
asaj beteje, disi si shpesh kujtonte fjalët e gjyshit
të tij, i cili sa herë që shihte ndonjë padrejtësi dhe
nënshtrim të shqiptarëve nuk hezitonte për asnjë
moment ta këshillon secilin që gjendej afër tij, me
fjalët: Duhet në çdo çast t’i hapim sytë, e t’i
përgjigjemi kushtrimit me të cilin është i kënaqur
Krijuesi ynë dhe atdheu ynë, asnjëherë nuk është
vonë, ta kemi parasysh faktin se njeriu është në
luftë çdo ditë, madje çdo ditë mund ta plotësojë
obligimin e tij patriotik. Të mos harrojmë se,
puna kryesore në luftë të armatosur është lufta
me armë, ndërsa lufta kryesore në paqe është
puna me laps e me vegla tjera.
* * *
Të gjithë ishin ngritë në këmbë, i madh e i
vogël, ndonëse edhe të porsalindurit po e jepnin
kontributin e tyre kombëtar, kontribut që ndërlidhej me durimin burrërorë për gjërat elementare
ushqimore, që të krijohej përshtypja se këta fëmijë
të privuar prej rehatisë dhe qumështit të plotë të
nënës, kishin lindur 100 vite më herët, mbase
pamja, kushtet dhe përkujdesja ndaj tyre përkonin me vitin 1901. Kur një ditë këtyre krijesave, ne
të rriturit do t’i rrëfejmë për gjërat heroike që
dikur si fëmijë i kishin bërë, ndoshta nuk do të na
besojnë, por për këtë ne të rriturit po mundohemi
të përmendim sa më shumë fakte në formë të
shkruar, fakte alergjike prej shtrembërimeve,
mbase edhe si të tilla do të humbin prore, ndaj
edhe në mungesë të vizores do të përpiqemi që
dikur t’i rrëfejmë drejtë, jo në bazë të mbamendjes, sepse kjo edhe mund të tradhtojë, kuptohet pa
dashjen e saj, por përmes nënave të cilët u flijuan
të tërat për ata fëmijë që s’dinin t’i shprehnin as
falënderim dhe as ankim për ato tmerre që
rridhin nën atë qiell të mërrolur, dhe përmes
shkronjave që në rast mosshfrytëzimi do të jenë të
prira të na mallkojnë, ndonëse këto si të tilla
vetëm në klasë të parë kanë dëshirë të mbesin të
stilizuara dhe të renditura, ashtu siç renditen
ushtarët përpara oficerëve të tyre, këto shkronja
një gjë të tillë e urrejnë, aq më tepër kur përballë
ngjarjeve madhore prej të marruarve tentohet të
bëhet ngjizja e tyre me servilizmin, ndaj ne të
rriturit që dje nuk ishim të tillë, do të orvatemi që
shkronjave të kësaj gjuhe të ëmbël deri diku t’i
dalim hakut.
Jo, jo, - gabova rëndë, sepse nënës dhe
shkronjave asnjëherë nuk mund t’i dalim hakut,
më falë oj nëna ime, më falni edhe ju shkronja të
ëmbla, bëra një mëkat të madh, ndaj o Zoti im i
madh, të lutem më falë, jo vetëm për këtë gabim,
por edhe për gabimet dhe lëshimet tjera që përkojnë me respektin, nderimin dhe me artikulimin
e dashurisë ndaj nënave tona dhe ndaj shkronjave
që e qëndisin të kaluarën e ndritshme të këtij
populli. Sikur për një çast e harrova thënien e
Profetit tonë të fundit, i cili thotë: “Parajsa gjendet
nën këmbët e nënës”. Më fal o Zoti im i madh,
nëse shkronjat që i zbrite për dobinë e njerëzimit,
nuk i përdora ashtu siç do Ti, mbase qenia e ime
është e tillë, jo që unë prej dikujt tjetër u informova se qenia ime mund edhe të gabojë, por Ti ma
mësove këtë, edhe atë përmes librit që e shpalle
për të mirën e njerëzimit, ku në formën urdhë-
rore, po përmes këtij libri i drejtohesh njerëzimit
me fjalën e parë: LEXO.